Το αιωνόβιο άλσος της χνοώδους δρυός (Quercus pubescens) στη Καστανιά Κολινδρού Πιερίας είναι στην πραγματικότητα μια νησίδα ενός κάποτε μεγάλου δρυόδασους.
Η τοπική κοινότητα Καστανιάς Πιερίας, σε υψόμετρο 400 μέτρων, είναι ένα από τα ελάχιστα μέρη της Ελλάδας που μπορεί κανείς ακόμα να συναντήσει και να παρατηρήσει από κοντά τη χνοώδη ποδισκοφόρο δρυ να αναπτύσσεται στο φυσικό της περιβάλλον.
Η τοπική κοινότητα Καστανιάς Πιερίας, σε υψόμετρο 400 μέτρων, είναι ένα από τα ελάχιστα μέρη της Ελλάδας που μπορεί κανείς ακόμα να συναντήσει και να παρατηρήσει από κοντά τη χνοώδη ποδισκοφόρο δρυ να αναπτύσσεται στο φυσικό της περιβάλλον.
Οι χνοώδεις δρύες του άλσους, υπό μορφή μεμονωμένων δένδρων μεγάλης ηλικίας, είναι αιωνόβιες και μπορούν να φθάνουν σε ύψος ακόμη και τα 25 μέτρα, ενώ η διάμετρός τους αγγίζει και το 1,5 μέτρο. Στο άλσος της Καστανιάς εντοπίζουμε όμως μια εντυπωσιακή μεγάλη, υπεραιωνόβια, βελανιδιά, της οποίας η περίμετρος του κορμού ξεπερνά τα 5 μέτρα!!! Το ύψος του πανέμορφου αυτού δέντρου είναι 25-30 μέτρα, ακόμη κρίνοντας από τα προαναφερθέντα χαρακτηριστικά μπορούμε να προσδιορίσουμε την ηλικία της η οποία ίσως να ξεπερνά και τα 500 χρόνια!!! Είναι ίσως το μεγαλύτερο σε μέγεθος δένδρο της περιοχής μας. Παρά τις εκατονταετίες που κουβαλά στην πλάτη της η βελανιδιά παραμένει ακόμη θαλερή. Η χνοώδης δρυς είναι το πιο μακρόβιο είδος αφού μπορεί να φτάσει μέχρι και τα 1200 έτη.
Ἡ θέση του άλσους ανταμείβει τον επισκέπτη με την καταπληκτική οπτική σύνθεση στον ανοιχτό ορίζοντα που του ανοίγεται, καθώς μπορεί να δει όλο τον κάμπο της Ημαθίας, τον Θερμαϊκό κόλπο, τα δασοσκεπή Πιέρια Όρη αλλά και τον επιβλητικό Όλυμπο. Δεν είναι τυχαίο που μια τόσο όμορφη τοποθεσία με τις βελανιδιές της αποτελεί τόπο συναντήσεως κατοίκων της ευρύτερης περιοχής, κάθε Πρωτομαγιά. Οι γιγαντόμορφες βελανιδιές προσφέρουν τον φιλόξενο ίσκιο τους στους επισκέπτες που κάθονται για να ξαποστάσουν καθώς στο άλσος υπάρχει πετρόκτιστη βρύση και πεζούλια για να μπορεί ο επισκέπτης να απολαύσει τον ίσκιο αλλά και να ικανοποιήσει και τον πιο απαιτητικό φυσιολάτρη που θα το επισκεφθεί.
Από την επιβλητική κυριαρχία του παρελθόντος στην αφάνεια του σήμερα.
Η χνοώδης δρυς σχημάτιζε παλαιότερα εκτεταμένα δάση, τα οποία συνέβαλαν σημαντικά στην οικονομία των υποορεινών περιοχών. Ο τύπος του οικοτόπου της χνοώδους βελανιδιάς αποτελεί δυστυχώς και το πρόβλημα της μείωσης των δασών της. Η εξάπλωση της χνοώδους βελανιδιάς συμπίπτει με αυτή των περισσότερων ελληνικών οικισμών σε ημιορεινές κυρίως περιοχές, έχοντας υποστεί έντονες ανθρωπογενείς επιδράσεις, που εξακολουθούν να υφίστανται,με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση και την υπολειμματική πλέον παρουσία των βελανιδοδασών αλλά και τη μεγάλη υποβάθμισή τους.
Έτσι η αρχική δασική κάλυψη έχει βαθιά αλλοιωθεί από την ισχυρή ανθρώπινή επιρροή. Οι αλόγιστες υλοτομίες, οι γεωργικές δραστηριότητες και οι αποψιλώσεις (εκχερσώσεις) προκειμένου να εξασφαλιστεί καλλιεργήσιμη γη, σε συνδυασμό με την υπερβόσκηση οδήγησαν στην υποβάθμιση και εξαφάνιση (!) των αρχικών δασών.
Μπορεί η δραστηριότητα της κτηνοτροφίας με την αλόγιστη υπερβόσκηση να οδήγησαν στην υποβάθμιση και εξαφάνιση των δασών της χνοώδους δρυός, ωστόσο μια άλλη κτηνοτροφική δραστηριότητα έσωσε τον άλσος και προσέδωσε το δημόσιο ιδιοκτησιακό καθεστώς στο άλσος καθώς πλήθος φερόμενοι ιδιοκτήτες διεκδικούσαν δικαιώματα κατοχής επί του άλσους αυτού. Η τοποθεσία του άλσους αποτελούσε σημείο όπου στην σκιά των βελανιδιών συγκέντρωναν οι κτηνοτρόφοι τα πρόβατα τους για να τα κουρέψουν κάθε Μάιο.
Το άλσος της Καστανιάς Πιερίας είναι ένα πορτρέτο του χρόνου, ένα φυσικό μνημείο πολλών εκατοντάδων ετών. Τα φυσικά του χαρακτηριστικά το κάνουν αισθητικά ελκυστικό, από τη μία πλευρά, αλλά και αρκετά εύθραυστο, από την άλλη. Για τον λόγο αυτό, μία από τις δράσεις του πολιτιστικού συλλόγου Καστανιάς είναι και η προστασία αλλά και η προσπάθεια για ανόρθωση του άλσους της χνοώδους βελανιδιάς για την διατήρηση ενός κατάλληλου και ελκυστικού τοπίου με σκοπό την υπαίθρια αναψυχή, ειδικά τώρα όπου ο υπόροφός του έχει γεμίσει με μικρά σπερμοφυή δενδρύλλια της χνοώδους βελανιδιάς
Η χνοώδης βελανιδιά είναι κατάλληλο είδος για αναδασώσεις σε χώρους αναψυχής και χώρους αστικού πρασίνου. Δυστυχώς η βελανιδιά δεν είναι δένδρο «ταχυαυξές», με αποτέλεσμα να μη μεγαλώνει γρήγορά και οι δήμαρχοι να μη την χρησιμοποιούν στις δενδροφυτεύσεις, διότι μέσα σε 5 χρόνια, παλαιά 4, δεν προλαβαίνουν αντί για βελανίδια να μαζεύουν ψήφους (!) όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο συγχωρεμένος Νίκος Μάργαρης, καθηγητής και διευθυντής του «National Geographic» (Ελλάδος).
Η μεγαλύτερη προσπάθεια του διοικητικού συμβουλίου του Πολιτιστικού Συλλόγου Καστανιάς με τη βοήθεια του Δήμου Πύδνας-Κολινδρού και της Περιφερειακής Ενότητας Πιερίας αλλά και σε συνεργασία με τη Δασική υπηρεσία, είναι να γνωστοποιήσει στο ευρύτερο κοινό την ύπαρξη της υπεραιωνόβιας χνοώδους βελανιδιάς (δρυς).
Non wood products από το άλσος
Είναι γεγονός πως σήμερα τα προϊόντα της βελανιδιάς, εκτός από καυσόξυλα και λίγο για διάφορες ξύλινες κατασκευές, είναι ένας ξεχασμένος πλούτος. Φυσικά, η μεγάλη οικονομική αξία της βελανιδιάς φαίνεται και από τη λαϊκή ρήση «χίλια γουρούνια στο βαλάνι» και αντικατοπτρίζει τον πλούτο ενός νοικοκύρη που είναι εξαρτώμενος από τα δώρα του δάσους. Μπορεί οι Δρυάδες νύμφες από μόνες τους να μη κατάφεραν να προστατέψουν τα ιερά δάση της βελανιδιάς, όμως με τη βελτίωση και ανάδειξη της πληροφόρησης σχετικά με όλα τα δασικά εκτός ξύλου εμπορεύσιμου προϊόντος «non wood forest products» οφέλη που χαρακτηρίζουν την οικονομική τους φύση, μπορεί να αποτελέσει έναν ακόμη φυσικό πόρο και να προσδώσει στο δάσος ιδιαίτερη αξία και την προστασία που χρειάζεται.
Στο παρελθόν πολύ περισσότερο, αλλά και στις μέρες μας, ο καρπός της χνοώδους δρυός (τα βελανίδια) αποτελούν άριστη τροφή για τους χοίρους και τα αιγοπρόβατά μας καθώς τρώγονται ευχάριστα από τα ζώα, όπως επίσης και τα φύλλα. Επιπλέον, τα διάφορα μέρη της χρησιμοποιούνταν και για θεραπευτικούς σκοπούς. Τα βελανίδια, τα φύλλα και ο φλοιός του δέντρου χρησιμοποιούνται για ιατρικούς σκοπούς δεδομένου ότι μας δίνουν και μερικές ουσίες με πολύ ενδιαφέρουσα φαρμακευτική δράση: Στην ανακούφιση των συμπτωμάτων του κοινού κρυολογήματος, για τις φλεγμονή του λαιμού, για την αντιμετώπιση της διάρροιας, για τόνωση του οργανισμού, για το συκώτι και την όρεξη. Ακόμη, γίνεται χρήση για την συρρίκνωση των κιρσών, και την αντιμετώπιση χιονιστρών, αιμορροΐδων, παρατεταμένης και άφθονης εμμηνόρροιας. Γνωστές είναι άλλωστε και οι αντισηπτικές της ιδιότητες.
Στη σημερινή εποχή όπου καταβάλλεται προσπάθεια για να βρεθεί ο άνθρωπος κοντά στο φυσικό του περιβάλλον ώστε να βελτίωσει την ποιότητα τόσο της ζωής του όσο και της διατροφής του, με τη χρήση και την αξιοποίηση των φυσικών προϊόντων αλλά και την καινοτομία, τα μη ξύλινα προϊόντα της βελανιδιάς φαίνεται ότι ανακτούν πάλι τη σπουδαιότητα και τη σημασία που είχαν στο παρελθόν.
Τα τελευταία χρόνια ο ρόλος των δασικών προϊόντων, εκτός του ξύλου, (NWFPS) στη βελτίωση της διατροφής και της υγείας του ανθρώπου έχει αναγνωριστεί. Στην αγορά υπάρχει μια ποικιλία βρώσιμων προϊόντων στη διάθεση του καταναλωτή, ενώ άλλα στοιχεία συμβάλουν καθοριστικά στην υγεία μέσω των φυτικών φαρμάκων.
Όσον αφορά τέτοια προϊόντα μπορούμε να αναφέρουμε ότι παρά τη μακρά ιστορία της χρήσης των βελανιδιών στη διατροφή των ανθρώπων, οι περισσότεροι θεωρούν ότι τα βελανίδια είναι δηλητηριώδη ή μη φαγώσιμα. Ακόμη περισσότερο τα περιφρονούν αποδοκιμάζοντας, κατά κάποιον τρόπο, τέτοιου είδους διατροφικές συνήθειες από άλλους ανθρώπους. Η αλήθεια πάντως είναι ότι τα βελανίδια αποτελούν εδώδιμους καρπούς και μάλιστα πολύ θρεπτικούς, αρκεί να απομακρυνθούν οι τανίνες οι οποίες προσδίνουν την πικρή γεύση και μπορούν άνετα να χρησιμοποιηθούν σαν ξηροί καρποί ή για να παραχθεί αλεύρι.
Το βελανίδι είναι πρωτότυπο superfood της Αμερικής. Το αλεύρι του δεν έχει γλουτένη, δεν προέρχεται από γενετικά τροποποιημένο οργανισμό και περιέχει συστατικά χρήσιμα για τον οργανισμό, όπως πρωτεΐνες (3.5%), υψηλά ποσοστά ελαίου (12%) και ινών (9%). Σήμερα γνωρίζουμε ότι τα βελανίδια είναι άριστη πηγή μέταλλων, ασβεστίου φωσφόρου, καλίου, και μαγνησίου, βιταμίνης Β. Πρόκειται για αλεύρι που έχει βρει πάρα πολλές χρήσεις στη σύγχρονη διατροφή μας (αλεύρι, μαγειρικό λάδι, μακαρόνια, κέικ, μπισκότα σούπες, ως υποκατάστατο του καφέ, σε σοκολάτα, για παραγωγή ζελατίνης κ.α.).
Επίσης δε πρέπει να ξεχνάμε ότι η βελανιδιά είναι ένα πολύ σημαντικό μελισσοκομικό φυτό το οποίο δίνει νέκταρ και γύρη νωρίς την Άνοιξη ενώ στην συνέχεια από αρχές Ιουνίου ξεκινάει η παραγωγή μελιτώματος που είναι πολύ σημαντικό για τους μελισσοκόμους.
Και κάτι ακόμη. μπορούμε να πάρουμε το αιθέριο έλαιο της βελανιδιάς που προέρχεται από ένα είδος βρύων ή λειχήνων, με την επιστημονική ονομασία Evernia prunastri, το οποίο αναπτύσσεται στα κλαδιά του δέντρου. Επίσης διάφορα συστατικά του βελανιδιού αποτελούν βάση για καλλυντικά.
Για την καλύτερη ανάδειξη, του άλσους της χνοώδους δρυός, το διοικητικό συμβούλιο του Πολιτιστικού Συλλόγου Καστανιάς προγραμματίζει εκδήλωση για τη συγκομιδή των βελανιδιών το επόμενο φθινόπωρο και με την βοήθεια του chef της ταβέρνας «το Αρχοντικό» να προσφέρουν στους επισκέπτες νόστιμα κεράσματα με βάση το αλεύρι των βελανιδιών της υπεραιωνόβιας βελανιδιάς.
Οι βελανιδιές αποδεικνύουν ότι μπορούν απλόχερα να καλύψουν και σύγχρονες διατροφικές μας ανάγκες αλλά και να μας δώσουν ό,τι χρειαζόμαστε. Φυσικά, δεν μπορούν να καλύψουν την απληστία μας η οποία ακόμη και στις μέρες μας, δηλαδή σε περίοδο κρίσης ,συνεχίζει να κυριαρχεί.
Δημήτρης Ρουκάς M.Sc. Τεχν. Γεωπόνος Επιστημονικός Συνεργάτης Π. Ε. Πιερίας