Αντώνη Ι. Ζαρκανέλα
π. Γενικού Διευθυντή Ανάπτυξης
της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης.
Περίληψη Προηγούμενου: Οι Αξιωματικοί, είτε οι μόνιμοι είτε οι εξ εφέδρων, οι απότακτοι που είχαν ανακληθεί στο στράτευμα για τις ανάγκες του πολέμου, μετά την ήττα του 1941 περίμεναν εντολές που όμως δεν ερχόταν ούτε από τους παλαιούς πολιτικούς που βρίσκονταν στην Αθήνα ούτε και από την εξόριστη Κυβέρνηση της μέσης Ανατολής. Εξ άλλου και οι Πολιτικοί και οι Αξιωματικοί ήταν επιφυλακτικοί στην ανάληψη δραστικών πρωτοβουλιών π.χ. για οργάνωση ένοπλων ομάδων, γιατί φοβούνταν ότι θα πλήρωνε με αντίποινα ο απλός λαός. Από νωρίς οι Αξιωματικοί είτε επέλεξαν τον δρόμο της Μέσης Ανατολής είτε τοποθετήθηκαν σε διάφορες θέσεις από την κατοχική κυβέρνηση ή ήταν σε «ενεργό» αναμονή. Πάντως από την πρώτη ημέρα, ιδιαίτερα στην Αθήνα, απλοί πολίτες ενεργοποιήθηκαν για αντίσταση παθητική ή ενεργητική, από μικρές, εθνικές ομάδες που ο αριθμός τους ξεπέρασε τις 140, προκαλώντας πολλά προβλήματα στους κατακτητές.
Η πρώτη αυθόρμητη και πηγαία Αντίσταση. Αστικές-Εθνικές Οργανώσεις. (Συνέχεια).
Τις οργανώσεις αυτές δεν τις απασχολούσε η δημοσιότητα, η δημόσια παρουσία και η μαζικότητα, διότι τους ενδιέφερε μόνον η αποτελεσματικότητα έναντι του δυνάστη και φυσικά δεν είχαν μετα-απευθερωτικές «φιλοδοξίες». Αυτό δεν το επέτρεπε, εξάλλου, και η μυστικότητα της δράσης τους, μυστικότητα που αποτελούσε κρίσιμο στοιχείο της ύπαρξής τέτοιων οργανώσεων, δεν το επέτρεπε όμως και η ολιγάριθμη δομή τους. Αυτές οι οργανώσεις είχαν άμεσα ή έμμεσα επαφή, μέσω πολιτικών και στρατιωτικών συνδέσμων, με το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής (ΣΜΑ) και με τη βρετανική SOE (Special Operations Executive - Υπηρεσία Ειδικών Αποστολών) που, εν τέλει, αξιοποιούσαν τις πληροφορίες αυτές, από τις οποίες πολλές αποδείχθηκαν πολύτιμες από στρατιωτικής-επιχειρησιακής άποψης για το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής.
Πολλοί Έλληνες, ιδιαίτερα απλοί πολίτες και θέλοντας να φανούν ότι προσφέρουν και επειδή βοηθούσαν και οι καιροί, κάνοντας «την τρίχα τριχιά» και βοηθούσης και της πείνας….φαντάζονταν ότι ήταν πράκτορες των Άγγλων και ειδικότερα της Ιντέλιτζενς Σέρβις, και διαδίδοντας φανταστικές ή απλώς διογκωμένες ιστορίες για εντυπωσιασμό, πολλές φορές οδήγησαν στην απώλεια ζωών είτε αληθινών πρακτόρων είτε όχι. (ΖΑΟΥΣΗΣ 2015-(1987), σελ. 360).
ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΕΙΣ
Ενώ σχηματίζονταν και δρούσαν οι μικρές αντιστασιακές οργανώσεις στην Αθήνα, άρχισε και η συζήτηση για την οργάνωση μεγάλων οργανώσεων παρά τις επιφυλάξεις που όπως είπαμε διατηρούσαν οι παλαιοί πολιτικοί αλλά και παρά τη στάση αναμονής των Αξιωματικών. Οι επιφυλάξεις τους εδράζονταν στους φόβους που είχαν ότι η ένοπλη αντίσταση θα μπορούσε να επισύρει δυσανάλογα, δυσβάσταχτα αντίποινα των κατακτητών εναντίον του άμαχου πληθυσμού. Πράγμα που επιβεβαιώθηκε περίτρανα από τους αριθμούς καθώς οι άμαχοι Έλληνες πατριώτες που συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς ως αντίποινα για τις δικές τους απώλειες ήταν συντριπτικές.
Σε κάθε περίπτωση είναι ευρύτατα διαδεδομένο αν όχι δόγμα ότι η πρώτη αντιστασιακή οργάνωση που δημιουργήθηκε ήταν το ΕΑΜ. Αυτό δεν είναι ακριβές. Η αλήθεια είναι, αντίθετα, ότι πέραν από τις πολλές μικρές οργανώσεις εθνικές-αστικές στις οποίες αναφερθήκαμε, πριν δημιουργηθεί το ΕΑΜ είχαν ήδη δημιουργηθεί μερικές άλλες μεγάλες, περιφερειακής ή εθνικής εμβέλειας, που συγκρότησαν και πολιτικό και στρατιωτικό σκέλος που δεν ήταν κομμουνιστικής έμπνευσης. Ως μεγάλες ορίζονται εκείνες από τις αντιστασιακές οργανώσεις που πέραν της πολιτικοστρατιωτικής δομής και της ευρύτερης γεωγραφικής εξάπλωσης ήταν μακρόβιες – πάνω από ένα έτος – με τον ίδιο ή διαφορετικό τίτλο, διέθεταν δε στη στρατιωτική τους οργάνωση επαγγελματίες στρατιωτικούς μόνιμους ή εφέδρους εκ μονίμων ή απότακτους.
ΟΡΓΑΝΩΣΗ «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ»- Η πρώτη Ένοπλη Αντιστασιακή Οργάνωση.
Ο Συνταγματάρχης Δημ. Ψαρρός, απότακτος του κινήματος του 1935, που δεν είχε ανακληθεί κατά τον πόλεμο, Βενιζελικός και αντιβασιλικός, βρισκόταν στη Θεσσαλονίκη όταν έμπαιναν τα πρώτα γερμανικά άρματα μάχης. Βλέποντάς τα και καθώς ήταν θερμός πατριώτης αποφασίζει να δράσει οργανώνοντας κατά τον ΕΑΜίτη αλλά μη κομμουνιστή κομμουνιστή ιστορικό Σόλωνα Γρηγοριαδη, τον πρώτο αντιστασιακό πυρήνα στη Θεσσαλονίκη με την επωνυμία ¨ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ¨ εκδίδοντας αργότερα και παράνομη εφημερίδα με τον ίδιο τίτλο. Μέχρι τον Ιούλιο του ΄41 ανέπτυξε ένοπλες ομάδες στις περιοχές Νιγρίτας, Λαχανά, Καλόκαστρου της Κεντρικής Μακεδονίας, η στρατιωτική διοίκηση των οποίων ανατέθηκε στον Αντισυνταγματάρχη Πεζικού Λάσκαρη Μιχαήλ καθώς και στον Λοχαγό Μερκουρίου. Ο Ψαρρός συνεργάστηκε με το «Μακεδονικό Γραφείο» του ΚΚΕ, που τότε δεν εκδηλωνόταν ανοικτά, ίδρυσαν «γραφεία» της οργάνωσης ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ σε διάφορες πόλεις της κεντρικής Μακεδονίας, όπως στη Βέροια, τη Νάουσα, την Κατερίνη, το Κιλκίς, ωστόσο η συνεργασία δεν ευοδώθηκε. Δεν ευοδώθηκε, γιατί η δράση των ομάδων αυτών και η απώλεια ολίγων Γερμανών - τέσσερις, πέντε τον αριθμό- προκάλεσε τη βίαιη αντίδραση των Γερμανο-Βουλγάρων. Οι οποίοι λίγες ημέρες μετά, τον Οκτώβριο του ΄41, εκτέλεσαν, κατά μία εκδοχή κατόπιν προδοσίας, αδιευκρίνιστης μέχρι σήμερα (ΖΑΟΥΣΗΣ 2015-(1987), σελ. 327), εκατοντάδες κατοίκων και πυρπόλησαν πολλά σπίτια στα Άνω και Κάτω Κερδύλλια, Αμπελόφυτο κλπ. Ίσως εξ αιτίας αυτής της εκδοχής και της συνακόλουθης σύλληψης των συνεργατών του Αξιωματικών, Λάσκαρη και Μερκουρίου, από τους Γερμανούς και της καταδίκης τους σε θάνατο, που μετά από παρέμβαση του διορισμένου από την Κατοχική Κυβέρνηση Γενικού Διοικητή Μακεδονίας, Βασ. Συμωνίδη, αποφεύχθηκε, ο Ψαρρός έκανε μία προσπάθεια να συνεργαστεί με την οργάνωση που σχημάτισαν Μακεδόνες Αξιωματικοί με την επωνυμία ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος). Πρόκειται όμως για μια συνεργασία η οποία επίσης δεν ευοδώθηκε (ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ (2011(1973), τ. 1 σελ. 161) κυρίως γιατί οι Μακεδόνες αξιωματικοί συγκρότησαν αυτή την οργάνωση πρωτίστως για την αντιμετώπιση της βουλγαρικής προπαγάνδας η οποία ήταν δραστήρια σε ολόκληρη την Μακεδονία -δεδομένου ότι η Μακεδονία ήταν διαχρονικός στόχος για τους Βουλγάρους- αλλά ο Ψαρρός έβλεπε την καθολικότητα της αντίστασης και επιθυμούσε την άμεση αντίσταση και εναντίον των Γερμανών. Πάντως, τα αντίποινα αυτά αλλά και εκείνα που ακολούθησαν την «Εξέγερση της Δράμας», απέκοψαν τους αντάρτες από τα φυσικά τους στηρίγματα και τους ανάγκασαν να διαλυθούν ή να αποσυρθούν σε άλλες περιοχές, δικαιώνοντας και εκείνους τους πολιτικούς αλλά και τους Αξιωματικούς -που δεν ήταν και λίγοι- και οι οποίοι συνιστούσαν «συνετή» πολιτική απέναντι των Γερμανών επικαλούμενοι τον φόβο για βουλγαρικά κέρδη στη Μακεδονία, ενώ προκάλεσε σε πολλές περιπτώσεις και την αντίδραση των χωρικών που οργάνωσαν «πολιτοφυλακές» εναντίον των ανταρτών» (ΠΑΠΑΠΟΛΥΒΙΟΥ, Π., 2001; σελ. 46). Μετά από αυτές τις εξελίξεις, η ανταρτική δράση της «Ελευθερίας» ως υπερκομματικής αντιστασιακής οργάνωσης διακόπηκε και ο Ψαρρός αναχώρησε για την Αθήνα, εξέλιξη την οποία ο Μ. Βαφειάδης στα «Απομνημονεύματά» του χαρακτηρίζει σαν «αγγλόπνευστη αποστασία». Η «Ελευθερία» μετά την αποχώρηση του Ψαρρού χρησιμοποιήθηκε για κάποιο χρονικό διάστημα από το ΚΚΕ, κεφαλαιοποιώντας στο όνομα της, στην αρχή… και μετά χάθηκε..
Ο Ψαρρός, μετά από συνεννόηση, προτροπή και οικονομική βοήθεια από τον Παν. Κανελλόπουλο για οργάνωση ανταρτοπολέμου στη Μακεδονία, ανέβηκε τον Οκτώβριο του 1941 στη Θεσσαλονίκη όπου ήρθε σε επαφή με την ΥΒΕ, αλλά υπήρξε και αυτή τη φορά άγονη. Μετά τη νέα επιστροφή του στην Αθήνα, το Φθινόπωρο του ΄41, άρχισε τις επαφές με μια ομάδα απότακτων Αξιωματικών του Στρατού, συγκεκριμένα με τους Σαράφη και Μπακιρτζή, του Ναυτικού με τους Βαλασάκη και Ζιάγκα καθώς και με τους δικηγόρους Κορδάτο και Καψαλόπουλο, για τη δημιουργία αντιστασιακής οργάνωσης. Ο Σαράφης αποχώρησε στις αρχές του ΄42, γιατί θεώρησε ότι μερικοί της ομάδας είχαν σχέση με τη βρετανική Ιντέλιτζενς Σέρβις. Τελικά, με τους Ψαρρό, Μπακιρτζή και Καψαλόπουλο και με πολιτικό «σύμβουλο» τον Γεώργιο Καρτάλη ιδρύεται την Άνοιξη του ‘42 η πολιτική οργάνωση ΕΚΚΑ (Εθνική Και Κοινωνική Απελευθέρωσις), η οποία συνεχίζει χωρίς τον Μπακιρτζή.
(Συνεχίζεται)
