Τα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα είχαν μεγάλη διάδοση και ήταν γραμμένα στην καθομιλουμένη και ζωντανή γλώσσα του λαού μας.
Ο «Θούριος», ο πρώτος ύμνος «εις την ελευθερίαν», με τις απλές του έννοιες πλημμύρισε από ενθουσιασμό τους σκλαβωμένους Έλληνες και τους προετοίμαζε για τους απελευθερωτικούς αγώνες τους. Ο σύγχρονος με την εποχή Κ. Κούμας το είχε επισημάνει: «Μ’ όλον ότι κατ’ αρχάς εψάλλετο ως εύμορφον τραγούδι, ήρχισεν όμως κατ’ ολίγον να ενεργή ψυχικώς∙ και όσον επερίσσευαν αι εκ του Αλή πασά θλίψεις της Ελλάδος, τόσον περισσότερον ετιμάτο η θούριος αύτη ωδή» (βλ. Κ. Κούμας, Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων, τ. 12, σ. 201). Ο Ρήγας με τον ύμνο του διέδωσε τα ιδανικά του για βαλκανική συνεργασία:
Βούλγαροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,
Αράπηδες και άσπροι με μιαν κοινήν ορμή,
Για την ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί.
Μολονότι είχαν αφοριστεί από τη Σύνοδο και είχαν απαγορευθεί με σουλτανικό φιρμάνι (βλ. Αβροκόμας Παπάζογλου, Η Θεσσαλονίκη κατά το Μάιο του 1821, Μακεδονικά 1, σ. 423), οι Έλληνες έψαλλαν με πατριωτικό ενθουσιασμό το «Θούριο» και άλλα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα. Οι άτεχνοι στίχοι του Θεσσαλού βάρδου είχαν ανάψει τεράστια φλόγα στις ψυχές των σκλάβων Ελλήνων, που διψούσαν για την ελευθερία τους. Για τον «Θούριο» θα μιλήσει και ο Θ. Κολοκοτρώνης επισημαίνοντας ότι «από τα πολεμικά του τραγούδια, το τελειότερο, περιέχει μίαν επιθεώρησιν των δυνάμεων της πατρίδος, όλοι είναι παρόντες εις την επιθεώρησιν, κανένας απών, τα ξεφτέρια των Αγράφων, οι σταυραετοί του Ολύμπου, τα καπλάνια του Μαυροβουνιού, τα λεοντάρια Σουλίου, Μάνης και Μακεδονίας...και οι Χριστιανοί του Δουνάβεως και του Σάβα ποταμού» (βλ. Γ. Τερτσέτης, Άπαντα, τ.3, σ. 63-64).
Τα μηνύματα του Ρήγα δεν είχαν απήχηση μόνο στους βαλκανικούς λαούς, αλλά σε όλη την Ευρώπη που έβλεπε την οθωμανική αυτοκρατορία να παρακμάζει ολοένα και περισσότερο. Η γαλλική επανάσταση του 1789 και τα κηρύγματα του Ρήγα αφυπνίζουν τα σκλαβωμένα έθνη το ένα μετά το άλλο και τα φέρνουν αντιμέτωπα με τις κατακτητικές ορέξεις των Μεγάλων Δυνάμεων, που μέχρι τότε αυτά τα έθνη τα θεωρούσαν απλά χώρες της παρακμάζουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αρχίζει να προδιαγράφεται το δόγμα «Τα Βαλκάνια για τους Βαλκάνιους» και ότι η λύση του ανατολικού ζητήματος εξαρτάται από τους σκλαβωμένους λαούς και δεν είναι αποκλειστικότητα της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Οι Έλληνες, που πρώτοι ήλθαν σε επαφή με τη Δύση, πρώτοι προσεβλήθησαν από το δυτικό ιό του εθνικισμού, επακόλουθο της Γαλλικής Επανάστασης. Έφεραν την ελπίδα να εγκαθιδρύσουν εθνικό κράτος, μια Ελλάδα ανεξάρτητη, κυρίαρχη και ελληνική, όπως η Γαλλία ήταν γαλλική.
Σχετικά με το συγγραφικό και εκδοτικό του έργο πρέπει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στο Σύνταγμα της «Ελληνικής Δημοκρατίας» ή «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων νήσων και της Βλαχομπογδανίας», με τα τρία μέρη της: επαναστατική προκήρυξη, διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και το κυρίως σύνταγμα (ακολουθεί το γαλλικό του 1793 με προσθήκες του Ρήγα, για να το προσαρμόσει στην ελληνική ψυχοσύνθεση). Σύμφωνα με άρθρα του, οι αρχές της ισότητας, ελευθερίας και ιδιοκτησίας είναι «τα φυσικά δίκαια του ανθρώπου» και αναφαίρετα. Η «Ελληνική Δημοκρατία» είναι μία και αδιαίρετη και ο λαός της, ο «ελληνικός λαός», είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου, ανεξάρτητα αν είναι Έλληνες, Αλβανοί, Βούλγαροι, Βλάχοι, Αρμένηδες. Αναγνωρίζεται ο θεσμός της τοπικής αυτοδιοίκησης, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και η καθολική ψηφοφορία. Αναγνωρίζει στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και επανάστασης, «όταν η Διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού».
Ο Ρήγας αποδείχθηκε ψύχραιμος επαναστάτης και όχι απλά ενθουσιώδης ονειροπόλος, αφού φρόντισε πρώτα να προετοιμάσει ιδεολογικά τους σκλαβωμένους Έλληνες και τους άλλους βαλκανικούς λαούς. Προσπάθησε να επωφεληθεί από τις ευνοϊκές συνθήκες που δημιούργησαν οι φιλελεύθερες ιδέες της γαλλικής επανάστασης και οι λαμπρές νίκες των γαλλικών όπλων στην Ιταλία και τα Ιόνια Νησιά. Ο Ναπολέων είχε μεγάλα σχέδια: οραματιζόταν την εξάπλωσή του στις δαλματικές ακτές, το διαμελισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την απόβασή του στην Ελλάδα υποκαθιστώντας τη βενετική εξουσία στα Ιόνια νησιά (Ιούνιος 1797). Με την εγκατάσταση των γαλλικών αρχών στην Κέρκυρα, αρχίζει να πνέει ο άνεμος των ιδεών της γαλλικής επανάστασης στα νησιά του Ιονίου, όπου εκπαιδεύονται στρατιωτικές δυνάμεις που στην επανάσταση του 1821 θα προσφέρουν πολύτιμες υπηρεσίες.
Η εξέλιξη των ανωτέρω γεγονότων αποδεικνύει ότι η τυχαία προδοσία του Ρήγα από τον Δημήτριο Οικονόμου στην αυστριακή αστυνομία της Τεργέστης, η σύλληψή του στις 19 Δεκεμβρίου 1797 και η θανάτωσή του στο Βελιγράδι στις 24 Ιουνίου 1798 (βλ. Βρανούσης, Ρήγας, σ. 93-99) δεν στάθηκαν ικανά να ανακόψουν τις επιδράσεις της χάρτας του, των επαναστατικών τραγουδιών του και του κόσμου των ιδεών του στους μεταγενέστερους. Σύμφωνα με την παράδοση, τα λόγια του την ώρα που πεθαίνει «αρκετόν σπόρον έσπειρα, ελεύσεται η ώρα ότε θέλει βλαστήσει, και το γένος μου θέλει συνάξει τον γλυκύν καρπόν» (βλ. Χριστόφορος Περραιβός, Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θεσσαλού, σ. 33) βγήκαν προφητικά. Η μνήμη του έμεινε ζωντανή στους μεταγενέστερους: ο Ανώνυμος της «Ελληνικής Νομαρχίας» αφιέρωσε το έργο του «Εις τον τύμβον του μεγάλου και αειμνήστου Έλληνος» και ο Θ. Κολοκοτρώνης είπε «Ο Ρήγας Φεραίος εστάθη ο μέγας ευεργέτης της φυλής μας, το μελάνι του θα είναι πολύτιμο…έγραψε τροπάρια άλλο σόι…» (βλ. Γ. Τερτσέτης, Άπαντα, τ. 3, σ. 63).
Αν παρεξηγήθηκαν οι ιδέες του Ρήγα από την Εκκλησία μας (που ανησύχησε πολύ από τις αθεϊστικές τάσεις και το αντικληρικό πνεύμα του γαλλικού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης), δεν σημαίνει ότι δεν αναγνωρίστηκε από αξιόλογους ανθρώπους της και τα γραφόμενά τους έτσι έχουν διπλή αξία. Γράφει ο π. Γεώργιος Μεταλληνός: «Η απογοήτευση από τη ρωσική στάση απέναντι στους Έλληνες και η ιδεολογική του συγγένεια με τη Γαλλική Επανάσταση προσανατόλισε τις ελπίδες του Ρήγα στη Γαλλία. Με τον επαναστατικό του «Θούριο» (1797), που έφερε το σύνθημα «Ισοτιμία, αδελφότης», καλούσε σε αγώνα εναντίον των τυράννων… Στο ίδιο φυλλάδιο με το «Θούριο» δημοσίευσε τη «Νέα πολιτική διοίκηση…», που αποτελούσε μια πιο φιλελεύθερη διασκευή του συντάγματος της Γαλλικής Επανάστασης. Μαζί εξέδωσε και την «Επαναστατικήν Προκήρυξιν» και «Τα δίκαια του ανθρώπου». Αυτά είναι τα επαναστατικά κείμενα του Ρήγα, που αντικατοπτρίζουν το πάθος του για την ελευθερία και την αποκατάσταση του Γένους στην παλαιά του δόξα. Στα 1797 τύπωσε ο Ρήγας την Χάρταν της Ελλάδος, που σκόπευε να δείξει παραστατικότατα την έκταση και την ακτινοβολία του αρχαίου και του νέου Ελληνισμού» (Γ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατία. Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, σ. 170).
Ο Ρήγας, ορμώμενος από τις βυζαντινές παραδόσεις, ατένιζε προς τη νεότερη Ελλάδα. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το όραμά του βρίσκεται σε οργανική σχέση με τα ρεύματα των γαλλικών απελευθερωτικών ιδεών και ότι η νέα ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης τον έφερε πιο κοντά προς τις λαϊκές ομάδες, ωστόσο, αφού μαθήτευσε κοντά στις ιθύνουσες τάξεις, δέχθηκε τον σπόρο της Μεγάλης Ιδέας και συνέθεσε τα διεστώτα ρεύματα.
* Διαβάστε το Α' Μέρος: https://pierikialithia.blogspot.com/2021/06/blog-post_557.html
* Παναγιώτης Γ. Αλεκάκης
Φιλόλογος – Ιστορικός
Δρ Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ.
Διευθυντής 2ου ΓΕΛ Κατερίνης
