Από την αρχαιότητα, πόλεις της Πιερίας πασίγνωστες για την μουσολατρεία τους είναι τα Λείβηθρα, η Πίμπλεια, το Δίον και η Πιερίς. Όλες τους βρίσκονται στις υπώρειες του μυθικού βουνού, του Ολύμπου. Τα Λείβηθρα βρίσκονται βόρεια του Πλαταμώνα, στην περιοχή μεταξύ της Σκοτίνας και της παλαιάς Λεπτοκαρυάς, περιοχή όπου διέρχεται ο αρχαίος ποταμός Σύς. Η ερμηνεία του ονόματος του ποταμού είναι αγριόχοιρος. Ο ποταμός σήμερα ονομάζεται Ζηλιάνα.
Η λέξη Λείβηθρα, προέρχεται από την αρχαία ρίζα λειβ-, από την οποία και λείβω = στάζω, χύνω, εκχέω. Επομένως τα Λείβηθρα σημαίνουν ένυδρος τόπος, περιοχή με πολλά νερά. Οι σημερινοί κάτοικοι του Ολύμπου, με μεγάλη επιτυχία μετονόμασαν σε “Κανάλια” (από τη λατινική λέξη “Canalis” δηλ. οχετός, τάφρος) τα Λείβηθρα των προγόνων τους, σαν να έκαναν ενσυνείδητα, μετάφραση της αρχαίας ελληνικής λέξης. Από την λέξη αυτή πήρε την ονομασία και η ιερά μονή «της Παναγίας των Κανάλων», η οποία βρίσκεται στην αριστερή όχθη του Συός, κοντά στο χωριό Καρυά.
Η ακρόπολη των Λειβήθρων
Με τους ήχους της λύρας του, σαγηνεύει τους χθόνιους θεούς. Οι θεοί του Κάτω Κόσμου, συγκατανεύουν να του δώσουν πίσω την Ευρυδίκη, με έναν όρο όμως: ώσπου να βγει στο φως του ήλιου, να μη γυρίσει να τη δει. Μπροστά ο Ορφέας με τη λύρα, πίσω του η Ευρυδίκη, πορεύθηκαν προς το φως. Η λαχτάρα του Ορφέα ήταν τόση, που δεν άντεξε. Γύρισε, την είδε και την έχασε για πάντα. Ο Ορφέας γύρισε στο φως μόνος. Μάζευε γύρω του τους άντρες των Λειβήθρων και τους μιλούσε για αγνότητα. Έγινε ο ευρετής των οργιαστικών τελετών του Βάκχου. Τέτοιες τελετές γινόντουσαν σε τακτές ημέρες, σε ένα “οίκημα μέγα τε καί πρός τελετάς εύ πεποιημένον”, όπου συμμετείχαν μόνο άντρες, οι οποίοι άφηναν τα όπλα τους στις πύλες του κτηρίου. Αυτό το κτήριο ήταν το πρώτο “τελεστήριον” των μυστηρίων του Ορφέα και βρίσκονταν στα Λείβηθρα.
Οι γυναίκες των Λειβήθρων, ένα βράδυ, πήραν τα όπλα των ανδρών τους, σκότωσαν τον Ορφέα και τα κομμάτια του τα πέταξαν στη θάλασσα. Πέρασε καιρός από τη βραδιά του φονικού και έπεσε λοιμός στα Λείβηθρα. Ρώτησαν το μαντείο οι Λειβήθριοι, τι έπρεπε να κάνουν για να σωθούν από το θανατικό και το μαντείο τους είπε, να ψάξουν να βρουν τα κομμάτια του Ορφέα και να τα θάψουν στα Λείβηθρα. Έτσι και έπραξαν. Ο τάφος του Ορφέα, που αρχικά ήταν ένα απλό ηρώο, μετατράπηκε σιγά σιγά σε ιερό, όπου λατρεύτηκε με θυσίες όπως οι θεοί. Το ιερό αυτό με τον τάφο του Ορφέα, ήταν για τις γυναίκες «παντελώς άβατον».
Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (Αλέξ. 14) “περί Λείβηθρα” στο ιερό του Ορφέα υπήρχε και το “κυπαρισσένιο ξόανο” το οποίο έβγαζε συνεχώς ιδρώτα, κατά τη διάρκεια της τέλεσης “έν Δίω των Ολυμπίων αγώνων”, πριν την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου εναντίον των Περσών. Αυτό το γεγονός, σύμφωνα με τον μάντη Αρίστανδρο σήμαινε, ότι οι ποιητές και οι μουσικοί που θα ακολουθήσουν τον στρατηλάτη στην εκστρατεία του στην Ανατολή, θα πρέπει να ιδρώσουν τόσο πολύ (όσο το ξόανο του Ορφέα) ώστε να κατορθώσουν να εξυμνήσουν τα κατορθώματα του Μ. Αλεξάνδρου, που θα ακολουθήσουν αργότερα στην Ασία.
Οι Μαινάδες σκοτώνουν τον Ορφέα
Υπήρχε χρησμός από το θεό Διόνυσο που έλεγε, ότι η αμαρτωλή πόλη των Λειβήθρων θα καταστραφεί, υπό Συός, αν δει τα οστά του Ορφέα ο ήλιος. Δεν είναι δυνατόν είπαν, να καταστραφεί μια ολόκληρη πόλη, υπό Συός, από ένα αγριόχοιρο δηλαδή. Γέλασαν και ξέχασαν το χρησμό του θεού. Πέρασε αρκετός καιρός από την ημέρα του χρησμού. Και ένα πρωινό, ένας βοσκός, ακούμπησε στην κολώνα, όπου πάνω της ήταν η νεκροδόχος υδρία με τα οστά του Ορφέα. Στον ύπνο του ο βοσκός, τραγουδούσε με γλυκιά φωνή τραγούδια του Ορφέα. Άκουσαν το τραγούδι του οι Λειβήθριοι και άρχισαν να μαζεύονται γύρω του. Μα κάποια στιγμή, η νεκροδόχος υδρία έπεσε από την κολώνα, έσπασε και είδε ο ήλιος τα οστά του Ορφέα.
Την ίδια στιγμή άνοιξαν οι καταρράχτες του ουρανού, πλημμύρησε ο ποταμός Σύς και τα ορμητικά νερά του, έπνιξαν, ρήμαξαν, την αμαρτωλή πόλη των Λειβήθρων. Ο χρησμός του θεού Διόνυσου πραγματοποιήθηκε. Ο Σύς, ρήμαξε τα Λείβηθρα. Ο Σύς, ο ποταμός, όχι ένας αγριόχοιρος.
Τότε οὖν οὗτος ὁ ποταμὸς κατέβαλε μὲν τὰ τείχη Λιβηθρίοις, θεῶν ἱερὰ καὶ οἴκους ἀνέτρεψεν ἀνθρώπων, ἀπέπνιξε δὲ τούς τε ἀνθρώπους καὶ τὰ ἐν τῇ πόλει ζῷα ὁμοίως τὰ πάντα. (Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις, Βοιωτικά, ΙΧ, 30,11) - Νεοελληνική απόδοση: Τότε λοιπόν αυτός ο ποταμός γκρέμισε τα τείχη των Λειβηθρίων, παρέσυρε τα ιερά των θεών και τα σπίτια των ανθρώπων και έπνιξε και τους ανθρώπους και τα ζώα που ήταν στην πόλη, όλα χωρίς εξαίρεση.
Ο αρχαιολογικός χώρος εκτείνεται στην παραολύμπια ζώνη των δημοτικών διαμερισμάτων της Λεπτοκαρυάς και της Σκοτίνας του δήμου Δίου - Ολύμπου. Περιβάλλεται από τις κοίτες των χειμάρρων, που καλύπτονται από αιωνόβιο πλατανόδασος, το ομορφότερο του Ολύμπου.
Το αιωνόβιο πλατανόδασος των Λειβήθρων
Στην ακρόπολη σώζεται σε πολλά σημεία της ο οχυρωματικός της περίβολος, του οποίου μερικά τμήματά του κατέρρευσαν στους χείμαρρους. Η πρωιμότερη φάση κατοίκησης της ακρόπολης χρονολογείται τον 8ο αι. π.Χ. και η εγκατάλειψή της τον 1ο αι. π.Χ. Τα τείχη της ακρόπολης των Λειβήθρων, χρονολογούνται στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. την εποχή που βασίλευσε ο βασιλιάς της Μακεδονίας, Αρχέλαος.
Οι πρώτες ανασκαφές στα Λείβηθρα, ξεκίνησαν το έτος 1995, (όπου συμμετείχα και εγώ ως αρχαιολόγος) υπό την εποπτεία της κυρίας Έφης Πουλάκη - Παντερμαλή και συνεχίζονται έως και σήμερα. Οι επιφανειακές ενδείξεις και οι πολλές αρχαιοκαπηλικές τομές, δείχνουν ότι εσωτερικά του περιβόλου σώζονται σειρές από κτίσματα.
Ο αρχαιολογικός χώρος των Λειβήθρων έχει συνολική έκταση πάνω από 1500 στρέμματα (πόλη, ακρόπολη, νεκροταφεία). Περιλαμβάνει: την περιτειχισμένη αρχαία ακρόπολη, τον αρχαίο οικισμό που βρίσκεται στα υψώματα βορειοδυτικά της ακρόπολης, τα αρχαία νεκροταφεία, που χρονολογούνται από τα μυκηναϊκά χρόνια έως την ελληνιστική εποχή και απλώνονται από την περιοχή της παλαιάς Λεπτοκαρυάς έως και την περιοχή της Σκοτίνας.
Μέχρι και τη δεκαετία του 1980, στη Σκοτίνα Πιερίας και στην τοποθεσία «Αλώνια», σύμφωνα με τις μαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής, υπήρχαν πολλά λίθινα σκαλοπάτια, τα οποία οδηγούσαν σε μεγάλα υπόγεια δωμάτια. Ίσως πρόκειται για αρχαία υπόγεια ιερά, ή για αρχαίους υπόγειους μνημειακούς τάφους των Λειβήθρων. Δυστυχώς όμως σήμερα, όλοι αυτοί οι υπόγειοι χώροι, έχουν μπαζωθεί με πέτρες και χώματα, που έχουν ρίξει οι κάτοικοι της περιοχής, για να αποτελέσουν καλλιεργήσιμη έκταση. Είναι ένα θέμα το οποίο πρέπει να προσεχθεί, από την εφορεία αρχαιοτήτων Πιερίας.
Ο οινηρός πιθεώνας των Λειβήθρων
Στα πλαίσια των σωστικών ανασκαφών, για την κατασκευή της νέας διπλής σιδηροδρομικής γραμμής, εντοπίστηκε και ανασκάφηκε (το 1996), μία “αγρέπαυλις” (αγροτική οικία με εσωτερική αυλή), καθώς και ένας “οινηρός πιθεώνας” της ελληνιστικής εποχής, σε αμπελώνα της περιοχής των Λειβήθρων και βρίσκονται στη θέση «Ντουβάρι», στο δημοτικό διαμέρισμα της Σκοτίνας του δήμου Δίου - Ολύμπου.
Η τοποθεσία «Παλιάμπελα» στη Λεπτοκαρυά, φαίνεται πως παλαιότερα λεγόταν «Λυσιάς». Σύμφωνα με μία εκδοχή, το επίθετο «Λύσιος», κατά την αρχαιότητα, αποδιδόταν στο Διόνυσο. «Λύσιο Διόνυσο», αποκαλούσαν οι αρχαίοι το θεό Διόνυσο, γιατί, δίνοντας στους ανθρώπους το αγαπημένο του ποτό, το κρασί, τους βοήθησε να απαλλαγούν από τις μέριμνες της ζωής και «να λύσουν» το πρόβλημά τους. Έτσι από αυτό το επίθετο «Λύσιος - Λυσία - Λύσιον» και αργότερα από το θηλυκό «Λυσία» - «Λυσιά» και αργότερα «Λυσιάς», ίσως να προήλθε το τοπωνύμιο «Λυσιάς» που θα σήμαινε τον τόπο στον οποίο παραγόταν το κρασί, το αγαπημένο ποτό του θεού Διόνυσου.
Ο Διόνυσος είναι άμεσα συνδεδεμένος με τα Λείβηθρα, γιατί ο εισηγητής των Διονυσιακών τελετών, πιστεύεται πως ήταν ο Ορφέας. Η πατρίδα του Ορφέα ήταν τα Λείβηθρα. Η λέξη «Παλιάμπελα» σημαίνει (παλιά - αμπέλια). Ίσως πρόκειται για τους αρχαίους αμπελώνες, που καλλιεργούσαν οι κάτοικοι των Λειβήθρων, για να φτιάξουν το κρασί.
Τη δεκαετία του 1980 βρέθηκε κοντά στα Λείβηθρα μία μεταλλική πλάκα (σχεδόν τετράγωνη) και παραδόθηκε στο μουσείο του Δίου, όπου και φυλάσσεται. Πρόκειται για ένα βαρίδιο ζυγαριάς, της οποίας το βάρος ήταν 433 γραμμάρια. Χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα για τον καθορισμό του βάρους μίας μνας. Η μνα είναι μία βασική μετρική μονάδα. Η μνα που βρίσκεται στο μουσείο του Δίου, έχει στην άνω επιφάνειά της έκτυπη μία παράσταση και πέντε γράμματα Λ Ε Ι Β Η . Είναι “ένα τσαμπί σταφύλι” και τμήμα του ονόματος της πόλης των Λειβήθρων, “ Λ Ε Ι Β Η ” που συνδέεται στενά με το μύθο του Ορφέα.
Το παραπάνω εύρημα αποτελεί το πρώτο (και μοναδικό) γραπτό τεκμήριο, για την ταυτοποίηση της πόλης των Λειβήθρων. Την ακρόπολη των Λειβήθρων πρώτος εντόπισε ο αείμνηστος Κοτζιάς, το έτος 1954 (έφορος αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης).
Στο 7ο χιλιόμετρο της επαρχιακής οδού Λεπτοκαρυάς - Καρυάς, στην τοποθεσία «Βακούφικα» στη Λεπτοκαρυά, βρέθηκε μυκηναϊκό νεκροταφείο των Λειβήθρων, δυστυχώς συλημένο, που χρονολογείται από τον 15ο αι. π.Χ. έως τον 11ο αι. π.Χ. Η ανασκαφή του μυκηναϊκού νεκροταφείου των Λειβήθρων, έγινε το έτος 2000. Τα ευρήματα ήταν πολλά και σημαντικά. Βρέθηκαν πολλά αγγεία της μυκηναϊκής εποχής (κυρίως μυκηναϊκά αλάβαστρα). Το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Λειβήθρων, μας επιβεβαιώνει πως στα Λείβηθρα έζησε ο Ορφέας.
Μυκηναϊκοί τάφοι στα Λείβηθρα
Στα Λείβηθρα υπήρχε σίγουρα κατοίκηση στα μυκηναϊκά χρόνια, 15ος - 11ος αι. π.Χ. Ο Ορφέας συμμετείχε στην αργοναυτική εκστρατεία. Η αργοναυτική εκστρατεία έγινε στις αρχές του 14ου αι. π.Χ. Ο Ορφέας έζησε την περίοδο εκείνη. Η αρχαιολογική σκαπάνη έρχεται να επιβεβαιώσει τον μύθο, πως τα Λείβηθρα είναι η πατρίδα του Ορφέα, αφού εντόπισε - κατοίκηση - στην περιοχή των Λειβήθρων, την εποχή που έζησε ο Ορφέας. Επομένως ο Ορφέας - πιθανόν - ήταν υπαρκτό (και όχι μυθικό) πρόσωπο.
Οι αρχαιολογικές ανασκαφές έρχονται να επιβεβαιώσουν και τον μύθο, ότι τα Λείβηθρα καταστράφηκαν από τον ποταμό «Σύν» (σημερινή Ζηλιάνα). Κι αυτό γιατί, η εγκατάλειψη (άρα και η καταστροφή) της ακρόπολης των Λειβήθρων έγινε στο α΄ τέταρτο του 1ου αι. π.Χ. Στις αρχές του 1ου αι. π.Χ., έγινε ένας μεγάλος σεισμός, ο οποίος κατέστρεψε συθέμελα την πρωτεύουσα της Μακεδονίας, την Πέλλα. Τα Λείβηθρα βρίσκονται πολύ κοντά στην Πέλλα.
Μυκηναϊκά αλάβαστρα από τα Λείβηθρα
Επομένως ο σεισμός αυτός, άνοιξε ρήγμα στη «λίμνη της Καρυάς», (η οποία βρίσκεται σε υψόμετρο 900μ. και έχει αποξηρανθεί). Έτσι τα νερά της λίμνης, διοχετεύτηκαν με ορμή στη Ζηλιάνα, (αρχαίος ποταμός Σύς). Τα νερά του Συός, με μεγάλη ορμή, κατέστρεψαν (στο α΄ τέταρτο του 1ου αι. π.Χ.), την ακρόπολη των Λειβήθρων, η οποία βρίσκονταν στο σημείο απ’ όπου διέρχονταν ο αρχαίος ποταμός Σύς.
Στο 17ο χιλιόμετρο της επαρχιακής οδού Λεπτοκαρυάς - Καρυάς, βρίσκεται λιθόστρωτος δρόμος (καλντερίμι) που ονομάζεται “το μονοπάτι του Ξέρξη”. Η χρήση του «λιθόστρωτου δρόμου» γίνονταν μέχρι το τέλος της δεκαετίας του 1960, όποτε έγινε και η χάραξη του νέου παρακείμενου χωματόδρομου.
Το μονοπάτι συνεχίζει προς την Καρυά Ολύμπου και εμφανίζεται και σε άλλα σημεία παρακάτω, ενώ ξεκινάει από την περιοχή «στ’ Ράχη» στην παλαιά Λεπτοκαρυά, η οποία και αποτελεί νεκροταφείο κλασσικής περιόδου, αφού (παλαιότερα) οι Λεπτοκαρίτες είχαν εντοπίσει τάφους με πολεμιστές που φορούσαν περσικές πανοπλίες, και αυτό στηρίζει την επιμονή μου, ότι ο Ξέρξης πέρασε από εδώ (το 480 π.Χ). Μία μελλοντική ανασκαφή, θα τεκμηριώσει τις υποψίες μου.
Αρχαίος λιθόστρωτος δρόμος “το μονοπάτι του Ξέρξη” στον Όλυμπο
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΛΕΙΒΗΘΡΩΝ
Το αρχαιολογικό πάρκο Λειβήθρων, βρίσκεται Β.Δ. της ακρόπολης, σε αμεσότητα με τον ορεινό όγκο του Ολύμπου. Καλύπτει έκταση εξήντα επτά στρεμμάτων και εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ 2007-2013. Σχεδιάστηκε για να φέρει τον επισκέπτη σε επαφή με τα αρχαία Λείβηθρα και τον Όλυμπο. Έχει έντονο εκπαιδευτικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα, καθώς υλοποιούνται εκπαιδευτικά προγράμματα, εργαστήρια και εκδηλώσεις. Το πάρκο αναδεικνύει τη φυσική και πολιτιστική κληρονομιάς της ευρύτερης περιοχής του Μακεδονικού Ολύμπου.
Στο πάρκο διαμορφώνονται τρεις θεματικές περιοχές: α) Περιοχή ενημέρωσης - ψυχαγωγίας. β) Η φύση διηγείται το μύθο της. γ) Αναβάθμιση δάσους. Η τελευταία θεματική ενότητα αναπτύσσεται στην περιφέρεια, ενώ οι δύο πρώτες στο κεντρικό τμήμα της περιοχής παρέμβασης, όπου η κατάλληλη χάραξη των περιηγητικών διαδρομών, μας αποδίδει “κάτοψη μορφής λύρας”. Έτσι με αυτόν τον τρόπο επισημαίνεται η σχέση του χώρου, με τον οικείο ορφικό μύθο. Είναι ο “αστερισμός της λύρας”, όπου ο Δίας πήρε τη λύρα και την έκανε αστέρι στον ουρανό, για να μας θυμίσει τον Ορφέα, που με τη μουσική εξάγνιζε τους ανθρώπους.
Ευχή όλων μας είναι, να συνεχιστούν οι ανασκαφές στα Λείβηθρα, έτσι ώστε μελλοντικά με τις απαραίτητες ενέργειες να μετατραπούν σε επισκέψιμο χώρο, με σκοπό να γίνει γνωστή στο ευρύτερο κοινό “η μουσική πόλη”, στην οποία γεννήθηκε ο Ορφέας.
Στη νότια Πιερία, οι αρχαιολογικές ανασκαφικές εργασίες (εκτός από το Δίον) πραγματοποιήθηκαν μόνο στην ακρόπολη των Λειβήθρων και στο Κάστρο του Πλαταμώνα, οι οποίες δυστυχώς άρχισαν μόλις πριν από μερικά χρόνια. Τα ευρήματα όμως των ανασκαφών είναι πολλά και σημαντικά. Είναι ευκαιρία για το δήμο Δίου - Ολύμπου, να ενώσει τις προσπάθειές του με την εφορεία αρχαιοτήτων Πιερίας, για τη συνέχιση των ανασκαφών στις θέσεις όπου έχουν αρχίσει και για την έναρξη των ανασκαφών στους υπόλοιπους αρχαιολογικούς χώρους.
Θησαυρός αργυρών νομισμάτων από τα Λείβηθρα
Είναι επιτακτική η ανάγκη, για την κατασκευή ενός νέου μουσείου, “μουσείο Λειβήθρων”, όπου θα φυλάσσονται τα ευρήματα των ανασκαφών της ευρύτερης περιοχής του δήμου Δίου - Ολύμπου. Γιατί λίγοι δήμοι συνδυάζουν το θεϊκό βουνό, τις αρχαιότητες και τις καθαρές ακτές.
Γράφει ο : ΤΖΙΟΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
Φιλόλογος - αρχαιολόγος
