«Όλα τα έθνη του κόσμου σχεδόν, εκτός των Κινέζων, ήρπασαν και έκλεψαν αρχαιότητες από την Ελλάδα», Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός (Περιήγησις της Ελλάδος και πόλεμοι αυτής αρχαίοι και νεότεροι, τ. Α΄, σ. 41).
Οι τελευταίες ενέργειες του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη για επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα στη γενέτειρά τους, στην Ακρόπολη των Αθηνών, μας οδηγούν σε ιστορική αναζήτηση για το τι συνέβη πραγματικά στην Αθήνα από τους πράκτορες του Λόρδου Έλγιν, καθώς και για την καταλήστευση των λειψάνων των αρχαίων πολιτισμών που βρίσκονται εδώ και πολλά χρόνια σε ξένα μουσεία και ιδιωτικές συλλογές.
Ας ξεκινήσουμε από τη νομιμότητα ή μη της πράξης του δεύτερου φιρμανιού, το οποίο εκδόθηκε από την Οθωμανική Κυβέρνηση τον Ιούλιο του 1801, σύμφωνα με το οποίο οι Αρχές των Αθηνών επέτρεψαν τις πρώτες αφαιρέσεις γλυπτών από τον Παρθενώνα (το πρώτο φιρμάνι εκδόθηκε από την Οθωμανική Κυβέρνηση το Μάιο του 1801 και δεν είναι γνωστό το τι ακριβώς έλεγε. Προφανώς ζητούσε από τους Οθωμανούς αξιωματούχους στην Αθήνα να δώσουν προνόμια και άδεια σε καλλιτέχνες του Έλγιν να μπουν στην Ακρόπολη, να τοποθετήσουν σκαλωσιές και να βγάλουν καλούπια για την αποτύπωση των γλυπτών. Βλ. Smith A.H., Lord Elgin and his Collection, Journal of Hellenic Studies 36, p. 181-188). Ο Έλγιν με αίτησή του ζήτησε επίσημη μετάφραση του φιρμανιού στα Ιταλικά, προκειμένου να υποβληθεί στη Βρετανική Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη και με απώτερο σκοπό να πεισθούν οι Αρχές στην Αθήνα.
Το δεύτερο φιρμάνι (Ιούλιος 1801) είναι το μόνο του οποίου το κείμενο διασώθηκε ( ο Λόρδος Έλγιν και οι εκπρόσωποί του με μια σειρά φιρμάνια, ήτοι επίσημες επιστολές παροχής αδειών από την Οθωμανική Κυβέρνηση, απέσπασαν τις αρχαιότητες από τα μνημεία της Αθήνας. Μετερχόμενοι ένα μείγμα κολακειών, απειλών και δωροδοκιών έπεισαν ή ορθότερα πειθανάγκασαν τις οθωμανικές Αρχές στην Αθήνα). Οι αναφορές στο φιρμάνι αυτό προέρχονται από ένα έγγραφο το οποίο περιέχει επίσημη οθωμανική μετάφραση στα Ιταλικά και δόθηκε σε αντιπρόσωπο του Έλγιν στην Κωνσταντινούπολη την περίοδο κατά την οποία δόθηκαν οι σχετικές άδειες. Ας το διαβάσουμε σε ελληνική μετάφραση:
«Μετάφραση μιας επιστολής από την Αυτού Εξοχότητα τον Καϊμακάμ Πασά, απευθυνόμενη προς τον Δικαστή και επίσης στον Διοικητή των Αθηνών−.
Μετά τους χαιρετισμούς, σας πληροφορούμε, ειλικρινή μας Φίλε, ότι η Αυτού Εξοχότητα ο Λόρδος Έλγιν Έκτακτος Πρέσβης από την Αυλή της Αγγλίας στην Πύλη της Ευτυχίας, έχοντας εξηγήσει ότι είναι πολύ γνωστό πως το μεγαλύτερο μέρος των αυλών της Φραγκίας ανυπομονούν να αναγνώσουν και να εξετάσουν τα βιβλία, εικόνες και άλλες επιστήμες των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, και ότι ιδιαίτερα οι Πρέσβεις, φιλόσοφοι, πριμάτοι και άλλοι ιδιώτες στην Αγγλία ελκόμενοι προς τις εικόνες που διασώζονται από την εποχή των εν λόγω Ελλήνων, οι οποίες βρίσκονται στις ακτές του Αρχιπελάγους, και σε άλλα κλίματα, έχουν από καιρού σε καιρό αναθέσει σε άνδρες να εξερευνήσουν τα αρχαία κτίσματα και εικόνες, και ότι με αυτόν τον τρόπο οι ειδικοί Ντιλεττάντι της Αυλής της Αγγλίας έχουν την επιθυμία να εξετάσουν τα αρχαία οικοδομήματα και τις περίεργες εικόνες στην Πόλη της Αθήνας, και των αρχαίων τειχών των Ελλήνων, και οι οποίες τώρα βρίσκονται στο εσωτερικό τμήμα του εν λόγω χώρου, έχει ως εκ τούτου αναθέσει και διατάξει πέντε Άγγλους Ζωγράφους, οι οποίοι ήδη διαμένουν στην εν λόγω Πόλη, να εξετάσουν, να μελετήσουν και επίσης να σχεδιάσουν τις εικόνες που απομένουν “ab antiquo” (= από την αρχαιότητα), και αυτή τη φορά μας ζήτησε επιτούτου αν μπορούσε να γραφεί και να ενταλθεί ότι οι εν λόγω Ζωγράφοι, ενόσω είναι απασχολημένοι, να μπαίνουν και να βγαίνουν από την πύλη του Φρουρίου της εν λόγω Πόλης, η οποία είναι ο υπό εξέταση τόπος, να σχηματίζουν σκαλωσιές γύρω από τον αρχαίο ναό των Ειδώλων, να αντιγράφουν [στην κυριολεξία «να εξάγουν, να αποσπούν»] με ασβεστοκονίαμα τα ίδια διακοσμητικά, και ορατές φιγούρες, και να μετρούν τα κατάλοιπα άλλων ερειπωμένων κτισμάτων εκεί, και να αναλαμβάνουν την ανασκαφή, σύμφωνα με τις ανάγκες, των θεμελίων για να βρουν κομμάτια με επιγραφές [πιο κυριολεκτικά «τούβλα»], τα οποία πιθανόν να έχουν διατηρηθεί μέσα στα απορρίμματα, ότι δεν θα τους διακοπεί η εργασία τους, ούτε θα μπει κάποιο εμπόδιο στο δρόμο τους από τον Διοικητή του Φρουρίου ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο, και ότι κανείς δεν θα ανακατευτεί με τις σκαλωσιές τους, και τα εργαλεία, τα οποία χρησιμοποιούν για το καλούπωμα∙ και όταν επιθυμούν να απομακρύνουν κάποια κομμάτια πέτρας με παλιές επιγραφές και φιγούρες, ότι καμία αντίρρηση δεν θα προβληθεί∙ η παρούσα επιστολή γράφτηκε και στάλθηκε από τον Ν.Ν. [συνήθης τρόπος που δείχνει ότι το όνομα θα συμπληρωθεί αργότερα] προκειμένου μόλις το θέμα της μελέτης είναι σαφές πως αποτελεί ρητή επιθυμία και υποχρέωση αυτής της Έξοχης Αυτοκρατορίας, προικισμένης με προεξάρχουσες ποιότητες, να ικανοποιήσει τέτοια αιτήματα ως τα προαναφερθέντα, σύμφωνα με ό,τι οφείλεται στη φιλία, ειλικρίνεια, Συμμαχία και καλή θέληση που υφίσταται ab antiquο μεταξύ της Μεγαλοπρεπούς και αιώνιας Οθωμανικής Αυλής και αυτής της Αγγλίας και η οποία στο πλευρό των δύο αυτών Αυλών αυξάνεται εμφανώς, ιδιαίτερα καθώς δεν υπάρχει τίποτε κακό στο ότι οι προαναφερθείσες εικόνες και τα κτίσματα θα εξεταστούν, μελετηθούν και σχεδιαστούν, και έχοντας εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της φιλοξενίας και προσφέρει αρμόζουσα υποδοχή στους προαναφερθέντες Ζωγράφους σύμφωνα με την επείγουσα αίτηση του προαναφερθέντος Πρέσβη προς το σκοπό αυτόν, και επειδή είναι υποχρέωσή μας να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα συναντήσουν αντίθεση στο να περιδιαβάζουν, εξετάζοντας ή μελετώντας τις εικόνες και τα κτίρια που θα επιθυμούσαν να σχεδιάσουν, και σε καμία από τις εργασίες τους για να εγκαταστήσουν σκαλωσιές, ή να χρησιμοποιήσουν τα διάφορα όργανά τους, και με την παραλαβή αυτής της επιστολής χρησιμοποιείτε την προσοχή σας να ενεργήσετε σύμφωνα προς το αίτημα του προαναφερθέντος Πρέσβη, ενώ οι προαναφερθέντες πέντε ζωγράφοι μένοντας σ’ αυτόν το χώρο θα απασχολούνται με το να εισέρχονται και να εξέρχονται από την πύλη του Φρουρίου της Αθήνας, το οποίο είναι ο χώρος της μελέτης τους με το να κατασκευάσουν σκαλωσιές γύρω από τον αρχαίο ναό των Ειδώλων, με το να εξαγάγουν σε ασβεστοκονίαμα τα αυτά διακοσμητικά και ορατές φιγούρες, με τη μέτρηση κομματιών και υπολειμμάτων άλλων ερειπωμένων κτισμάτων και με την ανάληψη ανασκαφών αναλόγως των αναγκών στα θεμέλια για να βρουν πέτρες με επιγραφές ανάμεσα στα απορρίμματα ότι δεν θα παρενοχληθούν από τον Διοικητή του Φρουρίου ούτε από κανέναν άλλον, ούτε ακόμη και από εσάς, ως προαναφερθήκατε, και ότι κανείς δεν θα ανακατευτεί με τις σκαλωσιές ή τα όργανα τους, ούτε θα φέρει καμία αντίρρηση στο να πάρουν από εκεί ορισμένα κομμάτια πέτρας με επιγραφές και φιγούρες, και κατά τον προαναφερθέντα τρόπο θα ενεργήσετε και θα συμπεριφερθείτε».
Υπογραφέν δια σφραγίδος
Seged Abdullah Kaymacam
* Φιλόλογου – Ιστορικού,
Δρ Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ.,
Διευθυντή Εσπερινού ΓΕΛ Κατερίνης
