γράφει ο Σωτήριος Δ. Μασταγκάς
Τι είναι ο Μακεδονικός Αγώνας; Είναι «η προσπάθεια απελευθέρωσης της Μακεδονίας από τον ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η ένωσή της με τις ήδη απελευθερωμένες περιοχές της νοτιότερης Ελλάδας».
Θα μπορούσαμε να τον περιγράψουμε και ως τη συνέχεια της Εθνεγερσίας του 1821 για την εθνική ολοκλήρωση του ελληνισμού. Ο Μακεδονικός Αγώνας υπήρξε μια αργόσυρτη, πολυαίμακτη και οδυνηρή διαδικασία, η οποία κορυφώθηκε την περίοδο 1904 – 1908. Αυτή είναι η ιστορική πραγματικότητα.
Ο Μακεδονικός Αγώνας 1904 – 1908
Ο αγώνας αυτός άρχισε ουσιαστικά το 1903 και πήρε τέλος το 1908, όταν θεσπίστηκε το τουρκικό σύνταγμα από το κίνημα των Νεότουρκων. Σ' αυτό το χρονικό διάστημα δύο ήταν οι εχθροί του ελληνικού στοιχείου: οι Βούλγαροι κομιτατζήδες και οι Τούρκοι σωβινιστές. Ο Μακεδονικός Αγώνας έμεινε στην ιστορική μνήμη ως ένας ανορθόδοξος πόλεμος ελληνικών και βουλγαρικών ενόπλων σωμάτων μέσα στην τουρκική επικράτεια. Σκοπός των ελληνικών σωμάτων ήταν να περιφρουρήσουν το εθνικό φρόνημα των χωριών, να εξουδετερώσουν τις ένοπλες ομάδες και να περιορίσουν τη δράση των ληστρικών σωμάτων, τα οποία ταλαιπωρούσαν τους αγροτικούς πληθυσμούς.
Ο εναντίον των Βουλγάρων και Τούρκων αγώνας ήταν διμέτωπος, όμως τα ελληνικά σώματα κατόρθωσαν σταδιακά να περιορίσουν τα βουλγαρικά ερείσματα και ν' αποκαταστήσουν την εθνολογική ισορροπία.
Ο Παύλος Μελάς
Οι Έλληνες δεν υπολόγισαν θυσίες, χρησιμοποιώντας κάθε μέσο, προκειμένου να γλυτώσει η Μακεδονία από τους Βουλγάρους. Αφυπνίστηκαν, και πολλοί απ' όλα τα μέρη της Ελλάδας έτρεξαν εθελοντές, για να βοηθήσουν τους κατοίκους της Μακεδονίας στον σκληρό και άνισο αγώνα τους.
Το 1904 ιδρύθηκε στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο, το οποίο έδρασε άμεσα στέλνοντας ένοπλα σώματα και οπλισμό στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μακεδονίας.
Ο Παύλος Μελάς ήταν αξιωματικός του Πυροβολικού και γαμπρός επ' αδελφή του Ίωνα Δραγούμη. Είχε λάβει μέρος στον πόλεμο του 1897 και μπήκε μυστικά για πρώτη φορά στη Μακεδονία τον Φεβρουάριο του 1904. Για δεύτερη φορά επέστρεψε τον Ιούλιο, ως δήθεν ζωέμπορος με το όνομα Πέτρος Δέδες. Για τρίτη και τελευταία φορά πέρασε τα σύνορα στις 27 Αυγούστου του 1904 με σώμα 35 ανδρών από Μακεδόνες, Κρητικούς, Λάκωνες κλπ. Έδρασε με το ψευδώνυμο καπετάν Μίκης Ζέζας. Ο θάνατός του από τουρκικό βόλι στη Στάτιστα Καστοριάς, τον σημερινό Μελά, στις 13 Οκτωβρίου του 1904, συντάραξε τους Πανέλληνες και τον έκανε σύμβολο και ήρωα του Μακεδονικού Αγώνα. Υπό την πίεση των γεγονότων, η ελληνική κυβέρνηση ωθήθηκε να συμμετάσχει πιο ενεργά στον Μακεδονικό Αγώνα, ενώ αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των εθελοντών.
Το Λιτόχωρο κατά τον Μακεδονικό Αγώνα
Οι κάτοικοι του Λιτοχώρου επάνδρωσαν τις Εθνικές Επιτροπές και αγκάλιασαν με στοργή και αγάπη τα ανταρτικά σώματα. Πήραν ενεργό μέρος στον αγώνα, δεν δίστασαν να τα προσφέρουν όλα για την εθνική υπόθεση και συνετέλεσαν με συγκινητική προθυμία και ανιδιοτέλεια στη νικηφόρο έκβασή του. Οι Λιτοχωρίτες, δοκιμάζοντες τον ψυχικό και ηθικό δυναμισμό τους, βγήκαν από τη σκληρή πάλη με εδραιωμένη την πίστη στα πεπρωμένα τους.
Ασφαλώς, στόχος της παρούσης μελέτης δεν είναι η σκιαγράφηση, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο, της συμβολής του Λιτοχώρου στον Μακεδονικό Αγώνα. Ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να βρει ολοκληρωμένες πληροφορίες στα κάτωθι έργα του Σωτηρίου Δ. Μασταγκά:
1. Το Λιτόχωρο και ο Μακεδονικός Αγώνας. Βιβλιογραφία και γραπτές μαρτυρίες, Χρονικά Λιτοχώρου, τόμος έκτος, Λιτόχωρο 2014.
2. Το Λιτόχωρο κατά τον Μακεδονικό Αγώνα και στους αγώνες για την απελευθέρωση της Μακεδονίας, μέσα από γραπτές μαρτυρίες. Ομιλία η οποία εκφωνήθηκε τον Ιανουάριο 2013 σε εκδήλωση του Συλλόγου Λιτοχωριτών της Θεσσαλονίκης.
Ο Παύλος Μελάς στο Λιτόχωρο
Όπως γράφουμε και πιο πάνω, τρεις φορές ο Παύλος Μελάς επιχείρησε στη Μακεδονία, και τις τρεις φορές διαπεραιώθηκε από το Λιτόχωρο, μέσω της παραλίας του. Τα γεγονότα έχουν ως εξής:
Η Λάρισα τότε ήταν παραμεθόρια πόλη στο ελεύθερο ελληνικό κράτος και υπήρξε κέντρο διακίνησης εθελοντών που πολεμούσαν για τη διάσωση του Μακεδονικού Ελληνισμού και παράλληλα σπουδαίος σταθμός εφοδιασμού των Μακεδονομάχων με όπλα και πυρομαχικά. Ο Παύλος Μελάς έφθανε μέχρι τη Λάρισα οδικώς. Όταν την πρώτη φορά ήρθε στη Λάρισα, πέρασε μερικές νύχτες στην κρυψώνα (υπόγειο) στο φαρμακείο του Γιώτα (Παναγιώτη) Τσόκανου. Εκεί είχε το «στρατηγείο» του ο φλογερός πατριώτης γιατρός Μιχαήλ Σάπκας που ανέπτυξε καταπληκτική δραστηριότητα σ' όλη τη διάρκεια του αγώνα. Ο Σάπκας γνώρισε στον Μελά έναν έμπιστο άνθρωπό του, τον Νικόλαο Χαδούλη που ήταν Πρόεδρος της Κοινότητας Τσάγεζι (Στόμιο) στις εκβολές του Πηνειού ποταμού. Ο Χαδούλης είχε φίλο έναν τολμηρό θαλασσόλυκο, τον Μανώλη Βατικιώτη, που διέθετε ένα ιστιοφόρο με το οποίο αυλάκωνε τον Θερμαϊκό κόλπο. Σ' αυτόν εμπιστευόταν τη διαπόρθμευση του Μελά από το Τσάγεζι στις ακρογιαλές του Λιτοχώρου.
Ο Παύλος Μελάς δεν πέρασε απαρατήρητος από το Λιτόχωρο, όταν τον Ιούλιο του 1904 επέστρεφε στην Αθήνα. Τον Αύγουστο, στην επάνοδό του, οι Λιτοχωρίτες μετά από κρυφό έρανο τον προμήθευσαν κάπες και σκουτιά και συνέδραμαν οικονομικά με χρυσές λίρες στον αγώνα του εναντίον των Βουλγάρων κομιτατζήδων.
Λεπτομέρειες για το πέρασμα του Μελά από την κωμόπολη, ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να βρει στα κάτωθι άρθρα:
1. Περραιβού Κώστα, Σελίδες απ' τη νεώτερη ιστορία. Άγνωστοι συντελεστές του Μακεδονικού Αγώνα, περιοδικό ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗ ΖΩΗ, Θεσσαλονίκη Ιούνιος 1982.
2. Κύρου Λάϊζα, Αναμνήσεις από τον Παύλο Μελά. Ιούλιος 1904, περιοδικό ΚΙΝΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ, φύλλο 4 – 5, Λιτόχωρο 1996.
Ο Αθανάσιος Λασπόπουλος
Μεγάλο το πνευματικό, ηθικό και εθνικό ανάστημα του λιτοχωρίτη λόγιου και Λυκειάρχη Αθανασίου Λασποπούλου (1858 - 1945). Η συνεισφορά του στους αγώνες για την απελευθέρωση της Μακεδονίας είναι σημαντική. Από το 1874 ξεκινά η εθνική του δράση και φθάνει μέχρι το 1912.
«Γνωστός εις το Πανελλήνιον ο κ. Αθανάσιος Λασπόπουλος, από του 1874 απεδύθη εις τον εθνικόν αγώνα ...», γράφει το περιοδικό ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ του έτους 1904 ΕΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ. «Γεννηθείς εις Λυτόχωρον του Ολύμπου και λικνισθείς υπό την πνοήν των μεγάλων εθνικών παραδόσεων, εστάλη κατά προτίμησιν ως διευθυντής εις τα ελληνικά σχολεία Στρουμνίτσης επί διετίαν, εργασθείς εκθύμως και κατά των αντενεργειών του Βουλγαρικού Κομιτάτου. ... Επροτίμησε την θέσιν του διευθυντού του ελληνικού σχολείου Λυτοχώρου, ονειροπολών ο πατριώτης νεανίας να προσφέρη και άλλας υπηρεσίας εις την γενέτειραν, ής η από των δεσμών απολύτρωσις ήν έν από τα ευγενή ιδεώδη, τα οποία ηλέκτριζον την ενθουσιώδη ψυχήν του. Η επανάστασις του 1878 ευρίσκει τον Λασπόπουλον διευθυντήν ... Αλλά το κίνημα εκείνο καταπνίγεται και ο ένθερμος πατριώτης, υπό την περιβολήν του σπουδαστού, περιηγείται την μακεδονικήν χώραν και το Άγιον Όρος σπουδάζων, παραμυθών, ενθαρρύνων, κατηχών, εξαίρων το εθνικόν φρόνημα», διαβάζουμε στο περιοδικό ΕΘΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ του έτους 1904 του ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Φ. ΣΚΟΚΟΥ, ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ.
Το έτος 1926 στην Αθήνα ο Αθανάσιος Λασπόπουλος εξέδωσε ένα μικρό φυλλάδιο με τον τίτλο ΙΔΙΟΝ ΥΠΟΜΝΗΜΑ, στο οποίο περιέχονται αρκετά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Επιλέγουμε κείμενα: «Επί δύο έτη υπήρξα ο στόχος των Βουλγαριζόντων και προπαγανδιστών Σιουλέφ, Βουλγάρων, διά τας αποτελεσματικάς κατ' αυτών βολάς και επιθέσεις ... Οι κίνδυνοι και αι ταλαιπωρίαι και κακουχίαι, παντοίαι, μοι ήσαν το μόνον προσφιλές αντάλλαγμα έναντι της ιεράς ιδέας του έργου του Εθνικού. Ο Πρόξενος Κ. Βατικιώτης, ιδών με μονοσάνδαλον και τραυματισμένον εις τον πόδα υπό κακούργων Κονιάρων, ενεδρευόντων παρά το χωρίον Σέδες, με ενηγκαλίσθη και με εκράτησεν ... . Μοι ήτο αδύνατον να παραμείνω επί πλέον εν Μακεδονία μετά την εκατόμβην του Λιτοχώρου ...».
Τη χρονική περίοδο 1895 – 1911 ο Λασπόπουλος διηύθυνε και διατηρούσε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου ομώνυμο Ελληνικό Λύκειο. Επιλέγουμε κείμενα που αναφέρονται στον Μακεδονικό Αγώνα: «Εκεί και τον εκ Φεζάν ελευθερωθέντα εξόριστον Ν. Φιλιππίδην επί εξάμηνον εφιλοξένησα εν τω οίκω μου. Εκεί και τους πρόσφυγας πολεμιστάς κατά το δυνατόν ανεκούφισα, εν οίς του Π. Μελά τους συμπολεμιστάς, Ν. Πύρζαν και Ναούμ κλπ και τον ηρωϊκόν Ευθύμιον Καούδην, τον αγαπητόν εν Μακεδονία, πρόμαχον, και της σχετικής εθνικής δράσεως δεν απεμακρυνόμην, αλλά μετά προθυμίας παρείχον πάσαν μου την προσοχήν και την δύναμιν. Διά τούτο και, ότε ο τότε του Γενικού Προξενείου Γραμματεύς κατά τον αντιδραστικόν εν Μακεδονία μετά την πρώτην οργάνωσιν αγώνα, και ο κ. Λ. Λυμπρίτης εζήτησαν συνδρομήν προς αποστολήν εις Μακεδονίαν του Ι. Νταφώτη, δεν εδίστασα ως πρόεδρος του Μακεδονικού Συλλόγου να προσφέρω ολόκληρον αυτού το υπάρχον ταμείον προς τον εθνικόν σκοπόν. Και άλλοι δε αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού, Γρηγοριάδης, Μικρασιάτης, Τραπεζούντιος, Ιωαννίδης, Κυθήριος κλπ υπηρετούντες ως διδάσκαλοι προς αποπλάνησιν των Τουρκικών αρχών εν Μακεδονία και έχοντες ανάγκην πιστοποιητικών εγγράφων προηγούμενης υπηρεσίας, εν τω Λυκείω μου κατέφευγον και ελάμβανον ταύτα, μετά την άρνησιν δι' ευνοήτους λόγους πάσης Προξενικής και Κοινοτικής Αρχής».
Το 1902 ο Λασπόπουλος πρωτοστάτησε στην ίδρυση της ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΟΣ της Αλεξάνδρειας, της οποίας διετέλεσε και πρόεδρος, βοηθώντας έτσι παντοιοτρόπως τον Μακεδονικό Αγώνα. Επίσης, την περίοδο 1908 – 1914 διετέλεσε μέλος και σύμβουλος στο Διοικητικό Συμβούλιο του εν Αθήναις Παμμακεδονικού Συλλόγου. Να προσθέσουμε ότι τις χρονιές 1912 – 1915 ήταν διευθυντής των σχολείων του Λιτοχώρου.
Το μνημόσυνο του Παύλου Μελά
Ο θάνατος του Παύλου Μελά (13-10-1904), γόνου μιας από τις σημαντικότερες ελληνικές οικογένειες, πήρε μεγάλη δημοσιότητα και συγκλόνισε την κοινή γνώμη της εποχής. Ο Μελάς, παρά τη μικρή του συμβολή στο στρατιωτικό σκέλος των ελληνικών επιχειρήσεων στη Μακεδονία, χάρη στη στάση του και την εκτεταμένη δημοσιότητα που απέκτησε ο θάνατός του, αποτέλεσε υπόδειγμα γενναιότητας και αυταπάρνησης για την απελευθέρωση της πατρίδας στην ελληνική ιστορία. Στην Ελλάδα θεωρείται σύμβολο του Μακεδονικού Αγώνα.
Την Κυριακή, 28 Νοεμβρίου 1904, με πρωτοβουλία του Αθανασίου Λασποπούλου τελέστηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου μνημόσυνο υπέρ της ψυχής του ήρωα Παύλου Μελά. Τα τέσσερα κείμενα που ακολουθούν είναι δημοσιευμένα στην ημερήσια εφημερίδα ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ της Αλεξάνδρειας. Παρατίθενται χρονολογικά.
ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ
Το Ελληνικόν Λύκειον Αθανασίου Λασποπούλου τελεί μνημόσυνον την προσεχή Κυριακήν 28 Νοεμβρίου ώραν 11 π.μ. εν τω ενταύθα Κοιμητηρίω υπέρ της ψυχής του
ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ
και των λοιπών εν Μακεδονία πεσόντων. Παρακαλεί δε τους τιμώντας την ιεράν μνήμην αυτών να προσέλθωσιν εις την ιεράν ταύτην τελετήν.
Εν Αλεξανδρεία τη 24 Νοεμβρίου 1904
(24 Νοεμβρίου 1904)
ΤΗΣ ΗΜΕΡΑΣ
Η παροικία μας οφείλει χάριτας απείρους προς τον ενθουσιώδη Λυκειάρχην κ. Λασπόπουλον, αναλαβόντα να επιτελέση ό,τι παραδόξως ημέλησαν να πράξωσιν οι αρμόδιοι και οι προϊστάμενοι της παροικίας, μνημόσυνον δηλονότι προς τιμήν της μνήμης του ήρωος Μελά, της φαεινής αυτής μορφής, ήτις έλαμψε και έσβυσεν ως μετέωρον εν Μακεδονία. Και ούτω θα απαλλαγώμεν της μομφής ότι μόνον ημάς εξ όλων των Ελλήνων αφήκεν αναλγήτους η υπέροχος θυσία του ήρωος, αποτίοντες αύριον εν τω Ναώ του Κοιμητηρίου φόρον τιμής και λατρείας προς την μνήμην αυτού και των άλλων ανδρείων, ών το αίμα έβαψε τα Μακεδονικά εδάφη.
Ας συρρεύση αύριον αθρόα και κατά πυκνάς τάξεις η παροικία εις το Κοιμητήριον, επιτελούσα καθήκον προς τους μάρτυρας της Ελληνικής Ιδέας.
(27 Νοεμβρίου 1904)
ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ
Επί τω θανάτω του ήρωος Π. Μελά ετελέσθη χθες το προαγγελθέν μνημόσυνον εν συρροή κόσμου εκλεκτού και πάσης τάξεως. Οι παραστάντες δεν θα λησμονήσωσι τας θερμάς συγκινήσεις και τας πατριωτικάς εξάρσεις, τας οποίας επροκάλεσαν η ιεροτελεστία υπό του ιερέως Δ. Αγοραστίδου Μακεδόνος, η ψαλμωδία της νεκρωσίμου ακολουθίας και ο απαγγελθείς επιμνημόσυνος και πατριωτικότατος λόγος του κ. Λασποπούλου, εις όν οφείλεται η του μνημοσύνου τέλεσις και το ποίημα του κ. Παπαζή. Ελπίζομεν ότι θα δυνηθώμεν αύριον να δημοσιεύσωμεν αμφότερα, μη δυνάμενοι σήμερον ελλείψει χώρου, διότι είνε ευλαβές και πατριωτικόν εντρύφημα η ανάγνωσις αυτών εις τους σχόντας την ατυχίαν να μην παραστώσιν εις την χθεσινήν εν τω Νεκροταφείω ιεράν τελετήν.
(29 Νοεμβρίου 1904)
ΧΡΟΝΙΚΑ ΛΟΓΟΣ
Επί τω Μνημοσύνω Παύλου Μελά
Εν τω Νεκροταφείω Αλεξανδείας
Ζωήν ατελεύτητον και αιωνίαν εζήλευσας, Παύλε Μελά, και τοιαύτην επεδίωξας και απήτησας διά του Ηρωϊκού σου θανάτου εν τη ιερά της Μακεδονίας γη. Ώ! ναι! Επόθεις ελευθερίαν και ανακούφισιν των δεινοπαθούντων αδελφών και έσπευσας μη οκνήσας να προκαταβάλης Σύ πρώτος την ζωή σου κατά τον Μέγαν Βασίλειον λέγοντα «Ού ένεκεν ζην εθέλεις, και αποθανείν μη κατόκνει».
Παρείδες εν τη σημερινή υλοφροσύνη την χλιδήν και τον κόσμον του πλούτου και της ματαιότητος και ως μετέωρον φαεινόν επεφάνης ουχί να σβεσθής αλλά να σελαγίζης αναλάμπων και προυδοποιών εις ημάς αμνημονούντας και ολισθαίνοντας!
Τους βαρβάρους καταλαλούντας και υβρίζοντας το Γένος, τους κρεουργούντας και βασανίζοντας τους αδελφούς, ανέλαβες να διδάξης και να αποφιμώσης τους επισκοτίζοντας την ιστορίαν και τον ορθόν λόγον και το δίκαιον διά της δυναμίτιδος και της βίας ζητούντας να επιβάλωσι γενόμενος Απολογητής πανίσχυρος και Μάρτυς Άγιος, υπεραπολογηθείς και εξαγνίσας διά του αίματός σου πάσαν ημών αμαρτίαν και δι' Αίγλης Εθνικής ενδόξου μέλλοντος επιλαμπρύνας την σκοτεινήν αχλύν, ήτις μέχρι της χθες επεκάθητο ζοφώδης και παγερά ανά την Εθνικήν ατμόσφαιραν!
Και διά τούτο σύμπαν το Ελληνικόν απ' άκρου εις άκρον του κόσμου όλου συνεταράχθη, συνεκινήθη επί τω θανάτω σου και ευγνωμονούν δεήσεις αναπέμπει και μνημόσυνα τελεί• διά τούτο και σήμερον ενταύθα αφειλήν σμικράν αποτίομεν μνημονεύοντες του ονόματός σου και δεόμενοι υπέρ της ψυχής σου του Ήρωος και των άλλων συναθλητών σου, των Ηρωϊκώς τον θάνατον ευρόντων εν τη περιβλέπτω χώρα του Μεγάλου εκπολιτιστού.
Δεν ετάφη, ώ φιλόχριστον και φιλόπατρι ακροατήριον, δεν ετάφη ο Παύλος εν τάφω καλλιμαρμάρω και οικογενειακώ και εν τη μερίμνη των οικείων αυτού και φίλων. Ήτο στενός δι' αυτόν ο χώρος! Έπρεπε να εκτεθή και επεξετάθη εις τας αγκάλας της Μεγάλης Μητρός, εις τα στήθη και την καρδίαν απάντων των Ελλήνων• ανδρών αγαθών πάσα γη τάφος και: «άπαντι βροτώ θνήσκοντι, πάσι γη τάφος» κατά τον Θεολόγον.
Μοναδική και εξαιρετική όλως εις την ιστορίαν της Νέας Ελλάδος η αυτοθυσία και αυταπάρνησις του Παύλου Μελά. Και παις έτι αν δεν έπαυε μελετών και αναγινώσκων τας πατριωτικάς διδασκαλίας του φλογερού πατριώτου και Παιδαγωγού τού θείου του Λέοντος Μελά! Και ως εκ του δεσμού τού νέου οίκου, τον οποίον εσχημάτισεν ανδρωθείς, κατέστη φλογερός και ένθους και μέγας της Πατρίδος πρόμαχος, στρατιώτης γενναίος, ακράτητος πολεμιστής.
Φιλόστοργος υιός, φιλοστόργων γονέων και ευγενών δεν ελησμόνει εν τη πατριωτική καρδία να προσφωνή και τάδε εις την καθημερινήν προσευχήν του, προσευχήν Πανελλήνιον, προσευχήν αξίαν εις πάντα Ελληνόπαιδα:
Πατρίς μου φιλτάτη, Ελλάς ωραία,
Ως άλλην μητέρα Σε αγαπώ!
Πατρίς μη λυπείσαι, έσο γενναία,
Φιλόστοργον τέκνον Σου θα φανώ.
Το Παν θα προσφέρω εις τον βωμόν Σου!
Και πλούτον και δόξαν και την ζωήν!
Αν όμως δεν γείνω τέκνον πιστό Σου,
Κατάραν θείαν ας έχω! Αμήν!
Και προσήνεγκε τα πάντα εις τον βωμόν της πατρίδος και πλούτον και δόξαν και την ζωήν• και δεν κείται ήδη τεθαμμένος νεκρός και άπνους, αλλ' αθάνατος και δεδοξασμένος εξυμνούμενος και δοξαζόμενος εις αιώνα τον άπαντα• διότι «οι αγαθοί ου μετά λήθης άτιμοι κείνται, αλλά μετά μνήμης τον αεί χρόνον υμνούμενοι θάλλουσι» κατά τον μαθητήν του σοφωτάτου διδασκάλου Σωκράτους.
Το έργον σου, αείμνηστε Παύλε Μελά, είνε αθανασίας πλήρες και «η αυτοθυσία σου θα χρησιμεύση ως αφετηρία νέας και συντόμου υπέρ της Μακεδονίας δράσεως» ως διδάσκει και η αξία σου σύζυγος η εκ Μακεδονίας αύτη Δάκαινα σύζυγος και μήτηρ• διδάγματα αληθή και θούρια είνε όσα εν τη μεγάλη δοκιμασία της αναγκάζεται να είπη ή να γράψη προς τους γράφοντας ή παραμυθουμένους Αυτήν.
Ο θάνατός σου βάλσαμον και ζωήν επέχυσε και έδωκεν εις τους καθ' εκάστην θνήσκοντας και εν σκιά θανάτου διατελούντας Έλληνας• ο τοιούτος δε θάνατος παρεσκεύασε και παρασκευάζει νέαν εθνικήν ζωήν, ζωήν τελείαν και ανάστασιν.
Εάν εις την ευχήν σου κατά την επιθανάτιον ιεράν στιγμήν σου, δεν είχες άλλους ακροατάς ή μόνον τους συναγωνιστάς σου, μη λυπού, μη θλίβου, γενναίε της Μακεδονίας υπερασπιστά• ανά την οικουμένην διελαλήθη η διαθήκη των ευχών και πόθων σου. Εις την Μακεδονίαν σου θα αναστηλωθή η λεοντόθυμος μορφή σου και ο χους του τάφου σου θα μένη προσκύνημα εσαεί τρισάγιον• της δε διαθήκης σου και επωδούς των έργων σου θ' ακούης εις το μέλλον άδοντας:
Πατρίς, φιλτάτη Μακεδονία
εντός σου μέλλον και δόξαν κλείεις
και εκ των ορέων σου αναδύεις.
Πατρίς μεγάλη, μήτηρ φαιδρά
τα σύμβολά σου είνε η ζωή μου
θρησκεία, γλώσσα τα ιερά.
Καν νυν ψυχή αγία (του Παύλου Μελά) ησύχαζε εν τη χορεία των εκλεκτών του Κυρίου, των αγίων μαρτύρων της Πίστεως και Πατρίδος. Εν ταις προς τον Πλάστην στιγμαίς της ιεράς σχολής σου ενίσχυε μετά των άλλων συμμαρτύρων τον ευγενή του Γένους αγώνα• και μη φοβού, δεν θ' αμελώμεν, την Πατρίδα να τιμώμεν. Το όνομά σου έσται αθάνατον εν ημίν.
Και εν όσω ζη Ελλάς και υπάρχει ιστορία
θα είνε ένδοξος η μνήμη σου η αγία.
Εν όσω υπάρχει Μακεδονία
θα μένη η μνήμη σου Αιωνία.
Τη 28η Νοεμβρίου 1904.
Αθανάσιος Λασπόπουλος
(1 Δεκεμβρίου 1904)
Επίλογος
Ο Αθανάσιος Λασπόπουλος με το πάθος της δράσης και τη λαχτάρα να πλημμυρίζει την ψυχή του, μπήκε στο προσκήνιο και πρωτοστάτησε κατά τον Μακεδονικό Αγώνα, όπως έκανε στην επανάσταση του Ολύμπου το 1878. Με καρδιά παλλόμενη από λυτρωτική διάθεση πήρε τον δρόμο της προσφοράς, δίνοντας το ζωντανό παρόν στη νέα έξαρση του απελευθερωτικού αγώνα.
Με μια λιτή τελετή (μνημόσυνο) απέδωσε τιμή στη μνήμη του εθνομάρτυρος Παύλου Μελά. Η θυσία του Παύλου Μελά, αλλά και των άλλων Μακεδονομάχων, αποτελεί μια κορυφαία στιγμή του ελληνικού έθνους στην πορεία του για ολοκλήρωση. Ο Λασπόπουλος τίμησε τον Μελά, γιατί ο θάνατός του έγραψε μια λαμπρή σελίδα της ελληνικής ιστορίας.
