(2ο μέρος)
Με αφορμή την πρόσφατη ελληνογαλλική συμφωνία, είναι χρήσιμο και έχει μεγάλο ενδιαφέρον να θυμηθούμε και να υπενθυμίσουμε στο αναγνωστικό κοινό του τόπου μας τη στάση που κράτησαν απέναντι στη Γαλλία σπουδαίες προσωπικότητες του ελληνισμού, όπως ο Ρήγας Φεραίος και ο Αδαμάντιος Κοραής.
Διευκρινίζουμε ότι και σε αυτή την αναφορά μας θα παρουσιαστούν τα στοιχεία με τρόπο αντικειμενικό και με σεβασμό στα ιστορικά γεγονότα και στην ιδιότητα του Φιλόλογου – Ιστορικού που φέρει ο γράφων. Είναι αναγκαίο να μην λησμονούμε τις σχέσεις των δύο λαών στο πέρασμα πολλών χρόνων και την ποικίλη και αμοιβαία προσφορά μεταξύ των δύο αυτών λαών.
Ο Ρήγας Φεραίος τον Αύγουστο του 1796 έχει καταστρωμένο επαναστατικό πρόγραμμα και άρχισε να μυεί σε αυτό πολλούς Έλληνες εμπόρους και σπουδαστές, από την Καστοριά και τη Σιάτιστα κυρίως. Τους συγκέντρωνε στο διαμέρισμά του και σε άλλα φιλικά σπίτια, όπου εξέθετε με θέρμη τα σχέδιά του και συζητούσαν τα πολιτικά γεγονότα, αλλά και έψαλλαν το «Θούριο» και άλλα επαναστατικά τραγούδια. Ξεχωριστή θέση στις συγκεντρώσεις αυτές είχαν οι τυπογράφοι και αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου από τη Σιάτιστα (βλ. Γ. Λάιος, Οι αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου, ο Γεώργιος και ο Θεοχάρης και άλλοι σύντροφοι του Ρήγα, ΔΙΕΕ 12, σ. 202-270). Οι μέχρι τότε φορείς της αντιγαλλικής ειδησεογραφίας, υπό την επίδραση του Ρήγα και των ιδεών της γαλλικής επανάστασης, οι Μαρκίδες την μετέτρεψαν σε φιλογαλλική και έθεσαν το τυπογραφείο και βιβλιοπωλείο τους στη διάθεση του Ρήγα.
Έτσι, ο Ρήγας την επόμενη κιόλας χρονιά, το 1797, ανέπτυξε μεγάλη εκδοτική και συνωμοτική δραστηριότητα: τύπωσε τη «Χάρτα της Ελλάδος», τους Χάρτες της Βλαχίας και της Μολδαβίας, την αθάνατη μορφή του Μ. Αλέξανδρου, τον «Ηθικόν Τρίποδα», επαναστατικά τραγούδια, αφήνοντας να βγουν στη δημοσιότητα οι ιδέες του για τα ζητήματα που τον είχαν απασχολήσει από το 1790 (βλ. Λ.Ι. Βρανούσης, Ρήγας, σ. 122 κ.ε.). Οραματιζόταν να ξεσηκώσει τους Έλληνες μαζί με τους υπόλοιπους βαλκανικούς λαούς εναντίον των Τούρκων και να ενωθούν σε μια μεγάλη πολιτική ενότητα. Επιφυλάσσοντας ηγετική θέση στο ελληνικό έθνος, έγραφε χαρακτηριστικά στο πολίτευμά του: «ο Βούλγαρος πρέπει να κινείται, όταν πάσχει ο Έλλην, και τούτος πάλιν δι’ εκείνον και αμφότεροι δια τον Αλβανόν και Βλάχον» (=Ρουμάνο) (βλ. Κ. Άμαντος, Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή, σ. 51).
Ωστόσο, το μήνυμά του αυτό εκπορεύεται από μια συντεταγμένη δύναμη:
«Σας κράζει η Ελλάδα, σας θέλει, σας πονεί…»
Στην Ελληνική Δημοκρατία που έχει ως όραμα στην πολιτεία του, η οποία θα προέλθει με την Επανάσταση και την πτώση της οθωμανικής τυραννίας, η δύναμη αυτή θα είναι άρχουσα και ρυθμιστική και λαός της θα είναι «ο λαός, απόγονος των Ελλήνων, όπου κατοικεί την Ρούμελην, την Μικράν Ασίαν, τας Μεσογείους νήσους, την Βλαχομπογδανίαν». Στο νέο διάδοχο κράτος εξαίρεται η συμβολή του Ελληνισμού «επειδή το ελληνικόν προζύμι εξαπλώθη και εις τα δύο ημισφαίρια» και επιμένει ο Ρήγας στη σημασία που έχει η ελληνική γλώσσα ως όργανο επικοινωνίας και ενότητας των συμβιούντων γενών. Χρέος της πατρίδας να ιδρύσει σχολεία παντού και όλων των κατοίκων της να γνωρίζουν γράμματα («εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή…»). Στην πολιτεία του δεσπόζουσες αρχές είναι η ανεξιθρησκία και η ανοχή των εθνοτήτων, για να οδηγηθούν σε τέτοια αλληλεγγύη, ώστε ο Βούλγαρος να κινείται, όταν πάσχει ο Έλλην… (βλ. παραπάνω). Εν κατακλείδι, ελληνική την ονειρεύτηκε ο Ρήγας την πολιτεία του και ως ελληνική την αντιλήφθηκαν οι σύγχρονοί του και οι αυστριακές αρχές ακόμη και όχι ως ομοσπονδιακό βαλκανικό κράτος (βλ. Γ. Κορδάτος, Ρήγας Φεραίος και η Βαλκανική Ομοσπονδία).
Τα μηνύματα του Ρήγα δεν είχαν απήχηση μόνο στους βαλκανικούς λαούς, αλλά σε όλη την Ευρώπη που έβλεπε την οθωμανική αυτοκρατορία να παρακμάζει ολοένα και περισσότερο. Η γαλλική επανάσταση του 1789 και τα κηρύγματα του Ρήγα αφυπνίζουν τα σκλαβωμένα έθνη το ένα μετά το άλλο και τα φέρνουν αντιμέτωπα με τις κατακτητικές ορέξεις των Μεγάλων Δυνάμεων, που μέχρι τότε αυτά τα έθνη τα θεωρούσαν απλά χώρες της παρακμάζουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας. Αρχίζει να προδιαγράφεται το δόγμα «Τα Βαλκάνια για τους Βαλκάνιους» και ότι η λύση του ανατολικού ζητήματος εξαρτάται από τους σκλαβωμένους λαούς και δεν είναι αποκλειστικότητα της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Οι Έλληνες, που πρώτοι ήλθαν σε επαφή με τη Δύση, πρώτοι προσεβλήθησαν από το δυτικό ιό του εθνικισμού, επακόλουθο της Γαλλικής Επανάστασης. Έφεραν την ελπίδα να εγκαθιδρύσουν εθνικό κράτος, μια Ελλάδα ανεξάρτητη, κυρίαρχη και ελληνική, όπως η Γαλλία ήταν γαλλική.
Σχετικά με το συγγραφικό και εκδοτικό του έργο πρέπει να γίνει ιδιαίτερη αναφορά στο Σύνταγμα της «Ελληνικής Δημοκρατίας» ή «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μ. Ασίας, των Μεσογείων νήσων και της Βλαχο-μπογδανίας», με τα τρία μέρη της: επαναστατική προκήρυξη, διακήρυξη των δικαι-ωμάτων του ανθρώπου και το κυρίως σύνταγμα (ακολουθεί το γαλλικό του 1793 με προσθήκες του Ρήγα, για να το προσαρμόσει στην ελληνική ψυχοσύνθεση). Σύμφωνα με άρθρα του, οι αρχές της ισότητας, ελευθερίας και ιδιοκτησίας είναι «τα φυσικά δίκαια του ανθρώπου» και αναφαίρετα. Η «Ελληνική Δημοκρατία» είναι μία και αδιαίρετη και ο λαός της, ο «ελληνικός λαός», είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου, ανεξάρτητα αν είναι Έλληνες, Αλβανοί, Βούλγαροι, Βλάχοι, Αρμένηδες. Αναγνωρίζεται ο θεσμός της τοπικής αυτοδιοίκησης, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και η καθολική ψηφοφορία. Αναγνωρίζει στο λαό το δικαίωμα της αντίστασης και επανάστασης, «όταν η Διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού».
Ο Ρήγας αποδείχθηκε ψύχραιμος επαναστάτης και όχι απλά ενθουσιώδης ονει-ροπόλος, αφού φρόντισε πρώτα να προετοιμάσει ιδεολογικά τους σκλαβωμένους Έλληνες και τους άλλους βαλκανικούς λαούς. Προσπάθησε να επωφεληθεί από τις ευνοϊκές συνθήκες που δημιούργησαν οι φιλελεύθερες ιδέες της γαλλικής επανάστασης και οι λαμπρές νίκες των γαλλικών όπλων στην Ιταλία και τα Ιόνια Νησιά. Ο Ναπολέων είχε μεγάλα σχέδια: οραματιζόταν την εξάπλωσή του στις δαλματικές ακτές, το διαμελισμό της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την απόβασή του στην Ελλάδα υποκαθιστώντας τη βενετική εξουσία στα Ιόνια νησιά (Ιούνιος 1797). Με την εγκατάσταση των γαλλικών αρχών στην Κέρκυρα, αρχίζει να πνέει ο άνεμος των ιδεών της γαλλικής επανάστασης στα νησιά του Ιονίου, όπου εκπαιδεύονται στρατιωτικές δυνάμεις που στην επανάσταση του 1821 θα προσφέρουν πολύτιμες υπηρεσίες.
Αν παρεξηγήθηκαν οι ιδέες του Ρήγα από την Εκκλησία μας (που ανησύχησε πολύ από τις αθεϊστικές τάσεις και το αντικληρικό πνεύμα του γαλλικού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης), δεν σημαίνει ότι δεν αναγνωρίστηκε από αξιόλογους ανθρώπους της και τα γραφόμενά τους έτσι έχουν διπλή αξία. Γράφει ο π. Γεώργιος Μεταλληνός: «Η απογοήτευση από τη ρωσική στάση απέναντι στους Έλληνες και η ιδεολογική του συγγένεια με τη Γαλλική Επανάσταση προσανατόλισε τις ελπίδες του Ρήγα στη Γαλλία. Με τον επαναστατικό του «Θούριο» (1797), που έφερε το σύνθημα «Ισοτιμία, αδελφότης», καλούσε σε αγώνα εναντίον των τυράννων… Στο ίδιο φυλλάδιο με το «Θούριο» δημοσίευσε τη «Νέα πολιτική διοίκηση…», που αποτελούσε μια πιο φιλελεύθερη διασκευή του συντάγματος της Γαλλικής Επανάστασης. Μαζί εξέδωσε και την «Επαναστατικήν Προκήρυξιν» και «Τα δίκαια του ανθρώπου». Αυτά είναι τα επαναστατικά κείμενα του Ρήγα, που αντικατοπτρίζουν το πάθος του για την ελευθερία και την αποκατάσταση του Γένους στην παλαιά του δόξα. Στα 1797 τύπωσε ο Ρήγας την Χάρταν της Ελλάδος, που σκόπευε να δείξει παραστατικότατα την έκταση και την ακτινοβολία του αρχαίου και του νέου Ελληνισμού» (Γ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατία. Οι Έλληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, σ. 170).
Ο Ρήγας, ορμώμενος από τις βυζαντινές παραδόσεις, ατένιζε προς τη νεότερη Ελλάδα. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το όραμά του βρίσκεται σε οργανική σχέση με τα ρεύματα των γαλλικών απελευθερωτικών ιδεών και ότι η νέα ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης τον έφερε πιο κοντά προς τις λαϊκές ομάδες, ωστόσο, αφού μαθήτευσε κοντά στις ιθύνουσες τάξεις, δέχθηκε τον σπόρο της Μεγάλης Ιδέας και συνέθεσε τα διεστώτα ρεύματα.
(συνεχίζεται)
* Το 1ο μέρος εδώ: https://pierikialithia.blogspot.com/2021/10/blog-post_331.html
* Παναγιώτης Γ. Αλεκάκης
Φιλόλογος – Ιστορικός,
Δρ Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ.,
Διευθυντής 2ου ΓΕΛ Κατερίνης
