Με αφορμή την πρόσφατη ελληνογαλλική συμφωνία, είναι χρήσιμο και έχει μεγάλο ενδιαφέρον να θυμηθούμε και να υπενθυμίσουμε στο αναγνωστικό κοινό του τόπου μας τη στάση που κράτησαν απέναντι στη Γαλλία σπουδαίες προσωπικότητες του ελληνισμού, όπως ο Ρήγας Φεραίος και ο Αδαμάντιος Κοραής.
Διευκρινίζουμε ότι και σε αυτή την αναφορά μας θα παρουσιαστούν τα στοιχεία με τρόπο αντικειμενικό και με σεβασμό στα ιστορικά γεγονότα και στην ιδιότητα του Φιλόλογου – Ιστορικού που φέρει ο γράφων. Είναι αναγκαίο να μην λησμονούμε τις σχέσεις των δύο λαών στο πέρασμα πολλών χρόνων και την ποικίλη και αμοιβαία προσφορά μεταξύ των δύο αυτών λαών.
Ο Κολοκοτρώνης έλεγε ότι η γαλλική επανάσταση και ο Ναπολέων, «ο θεός του πολέμου, άνοιξαν τα μάτια του κόσμου», εννοώντας τις γλυκές ελπίδες που γεννήθηκαν στους Έλληνες μετά τις επιτυχίες των γαλλικών όπλων στην Ιταλία και την Αδριατική. Πράγματι, η γαλλική επανάσταση αναστάτωσε την κοινωνική και πολιτική κατάσταση της Ευρώπης διαδίδοντας το φιλελευθερισμό και εκκολάπτοντας την αρχή των εθνοτήτων. Η αρχή αυτή έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη γένεση των εθνικών κρατών, αναγνωρίζοντας στα έθνη το δικαίωμα της χειραφέτησης από κάθε ξένη κυριαρχία, δηλαδή το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης των λαών. Ο Κοραής το είχε κατανοήσει και έγραψε: «Εξ εκείνης της ώρας…οι Έλληνες…προέλαβον σχήμα και στάσιν λαού παρασκευαζομένου όπως καταστή έθνος» (=κράτος). (βλ. Διον. Θερειανός, Αδαμάντιος Κοραής, τ. 3, σ. ξθ΄).
Οι Γάλλοι διαφωτιστές και η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου βρήκαν μεγάλη απήχηση σε λόγιους της προεπαναστατικής Ελλάδας, όπως ο Βενιαμίν Λέσβιος (βλ. Απ. Βακαλόπουλος, Από τα ανέκδοτα «Στοιχεία Ηθικής» του σοφωτάτου κυρίου Βενιαμίν του Λεσβίου (1762-1824), Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών 10, σ. 465-482). Και ναυτικοί μας που μετέφεραν τρόφιμα στις γαλλικές φρουρές μυήθηκαν στις ‘νέες ιδέες’ και επιστρέφοντας στην πατρίδα τους προπαγάνδιζαν στους δικούς τους την ελευθερία (liberté), την ισότητα (égalité), την αδελφοσύνη (fraternité). Μέσα σε τέτοια ατμόσφαιρα εκδηλώθηκε και απλώθηκε η επαναστατική δράση του Ρήγα Φεραίου.
Ο Ρήγας γεννήθηκε περί το 1757 στο Βελεστίνο, κωμόπολη του θεσσαλικού κάμπου, όπου έμαθε τα πρώτα γράμματα και συνέχισε τις σπουδές του στο σχολείο της Ζαγοράς. Στα εφηβικά του χρόνια έζησε την ελληνική επανάσταση του 1770 και τα δύσκολα χρόνια της αρβανιτοκρατίας που ακολούθησαν στη Θεσσαλία, όπως και σε άλλες περιοχές που είχαν επαναστατήσει τότε. Περί το 1777-1780 πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε γραμματικός του μεγάλου διερμηνέα Αλέξανδρου Υψηλάντη.
Η εθνική του δράση ξεκίνησε περί το 1786-1788, όταν έγινε γραμματικός του ηγεμόνα της Βλαχίας Νικόλαου Μαυρογένη και ήρθε στο Βουκουρέστι (βλ. Δ. Οικονομίδης, Ο Ρήγας Φεραίος εν Βλαχία, Αθηνά 53, σ. 131-146). Εκεί είχε την ευκαιρία να γνωρίσει πολλούς Έλληνες λόγιους, όπως τον Δανιήλ Φιλιππίδη, τον Γρηγόριο Κωνσταντά, τον Ιώσηπο Μοισιόδακα, τον Δημήτριο Καταρτζή, τον οποίο ονόμαζαν «Μαικήνα των σοφών της Βλαχίας» και στον κύκλο του συζητούνταν καίρια ζητήματα του ελληνικού λαού, όπως η απελευθέρωσή του. Υποστήριζε με θέρμη τη χρήση της δημοτικής γλώσσας και στο γραπτό λόγο, «για να προκόβουν οι νέοι μας πιο γλήγορα και με πιο θεμέλιο εις όλα» (βλ. Λ.Ι. Βρανούσης, Ρήγας, Βασική Βιβλιοθήκη, αρ. 10, σ. 260). Και ο Ρήγας πίστευε στην «απλή των Ελλήνων γλώσσα» ως επίσημη γλώσσα για τους νόμους και τα δημόσια έγγραφα και έβλεπε ότι η παιδεία ήταν το μέλλον του λαού: «Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη» (βλ. Λ.Ι. Βρανούσης, Ρήγας, σ. 371).
Ο Δημήτριος Καταρτζής επηρέασε τον Ρήγα στα επιστημονικά του ενδιαφέροντα και στις γλωσσικές του πεποιθήσεις και γι’ αυτό γράφει προς τους αναγνώστες της Φυσικής του: «Η αιτία οπού μετεχειρίσθην απλούν ύφος ήτον, δια να μην προξενήσω με την γριφότητα του ελληνισμού εις τους άλλους εκείνο οπού ο ίδιος έπαθα σπουδάζοντας» (βλ. Ν.Α. Βέης, Το απάνθισμα της Φυσικής «δια τους αγχίνους και φιλομαθείς Έλληνας» του Ρήγα Βελεστινλή-Φεραίου και ο βαρόνος von Langenfeld, Πραγματείαι Ακαδημίας Αθηνών, τ. 23, αρ. 1, σ. 5).
Στη συνέχεια έγινε γραμματικός του βαρόνου Χριστόδουλου Κιρλιάνου, που τον συνόδευσε στο ταξίδι του στη Βιέννη τον Ιούνιο του 1790 και κατά τη διαμονή του εκεί (μέχρι τέλος του 1791, ίσως και παραπάνω) δημοσίευσε τις πρώτες του λογοτεχνικές ενασχολήσεις, το «Σχολείο των ντελικάτων εραστών» (στο οποίο βρίσκουμε τις φιλελεύθερες αντιλήψεις που έπνεαν στην προεπαναστατική Γαλλία) και το «Απάνθισμα Φυσικής», με σκοπό να ενημερώσει τους φιλομαθείς νέους για τα επιτεύγματα των φυσικών επιστημών της εποχής τους.
Στο μεταξύ οι πολεμικές επιχειρήσεις της Ρωσίας και Αυστρίας εναντίον των Τούρκων 1787-1792 έληξαν με τη συνθήκη του Ιασίου (9 Ιανουαρίου 1792), που απογοήτευσε τον Λάμπρο Κατσώνη, τους Έλληνες γενικά και το Ρήγα. Ο Κατσώνης το Μάιο 1792 με μακρά δήλωσή του (τη γνωστή «Φανέρωσιν») προς την τσαρίνα Αικατερίνη Μεγάλη αναφέρεται στις θυσίες των Ελλήνων κατά τους ρωσο-τουρκικούς πολέμους, οι οποίοι παρασύρθηκαν από τις υποσχέσεις των Ρώσων για την ελευθερία τους (βλ. Α. Κουμανούδης, Φανέρωσις του εξοχωτάτου χιλιάρχου και ιππέως Λάμπρου Κατσώνη, Πανδώρα 15, σ. 309-312). Η βαριά σκιά της σκλαβιάς έπεσε και πάλι στους κατατρεγμένους Έλληνες και αυτό διερμήνευσε ο λαϊκός τραγουδιστής:
Και οι Μόσκοβοι, οι φίλοι μου, η μοναχή μου ελπίδα,
και τι καλό μου εκάμανε σαν ήλθαν στον Λεβάντε,
να μου αφανίσουν τα νησιά, και να με παρατήσουν,
και πάλι με τον τύραννον να κάμουν την αγάπην;
Κατά τη διάρκεια του πολέμου 1787-1792 εντάθηκαν τα δεινά του σκλάβου Έλληνα: αλλεπάλληλες βαριές φορολογίες, στρατολογίες ναυτικών για τα τουρκικά καράβια, αρπαγές πολύτιμων χρυσών ιερών σκευών από μονές και ναούς και ποικίλες άλλες καταπιέσεις που συνέχιζαν την αναρχία. Απογοητευμένος ο Ρήγας από τη διάψευση των ρωσικών υποσχέσεων στρέφεται προς τη Γαλλία, που με τις νέες ιδέες της και τις λαμπρές νίκες της κατά των συνασπισμένων μοναρχών γοητεύει τους σκλαβωμένους βαλκανικούς λαούς. Η δύναμη του γαλλικού πνεύματος εκδηλώνεται κυρίως στις θαυμαστές ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών και στην ιδιοφυία νεαρών Γάλλων στρατηγών, ιδίως του Ναπολέοντα. Ο Ρήγας ενθουσιάζεται και διατηρεί φιλικές σχέσεις με τους Γάλλους στο Βουκουρέστι (βλ. Βρανούσης, Ρήγας, σ. 45-48).
Η δίψα του Ρήγα για την ελευθερία και το μίσος του για τον τύραννο κατακτητή τον έφεραν κοντά στα γαλλικά πρότυπα, χρειάσθηκε όμως μακρά πνευματική άσκηση, για να πετύχει να απελευθερωθεί από τους ορίζοντες του θεσσαλικού κάμπου και να φτάσει στη σύλληψη της οικουμενικής Αυτοκρατορίας της Ανατολής. Το θεωρητικό οικοδόμημα του Φεραίου, ένα κράμα ζωντανών ελληνικών παραδόσεων και νεωτερικών αντιλήψεων περί δικαιωμάτων και ελευθερίας των λαών, αντιστοιχούσε στις δυο πηγές της ιδεολογικής του έμπνευσης: τη Μεγάλη Ιδέα του Ελληνισμού και τη Γαλλική Επανάσταση. Η τολμηρή σύνδεση των δύο αποτελεί την πρωτοτυπία στη σκέψη του μεγάλου προδρόμου διανοητή Φεραίου (βλ. Διον. Ζακυθηνός, Η Τουρκοκρατία, σ. 86 κ.ε.).
(συνεχίζεται)
* Παναγιώτης Γ. Αλεκάκης
Φιλόλογος – Ιστορικός,
Δρ Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ.,
Διευθυντής 2ου ΓΕΛ Κατερίνης
