Αντώνη Ι. Ζαρκανέλα
π. Γενικού Διευθυντή Ανάπτυξης
της Νομαρχίας Θεσσαλονίκης
Οι θυσίες αμάχων σε Αηδημήτρη (1943) και Ελατοχώρι (1944) και οι «μάχες» που ποτέ …δεν δόθηκαν!
Σε προηγούμενα σημειώματά μας για την επετειακή εκδήλωση που πραγματοποίησε η Εστία Πιερίδων Μουσών σχετικά με την 79η επέτειο του ΟΧΙ και τη έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, επισημάναμε δύο σημεία. Πρώτον, την αναντιστοιχία ανάμεσα σε αυτό που τιμούνταν και στο περιεχόμενο της εκδήλωσης (η εκδήλωση ήταν για το ΟΧΙ και η περίοδος που κάλυψε η εξιστόρηση και οι στίχοι και τα τραγούδια που παρουσιάστηκαν, αφορούσαν ένα άλλο κεφάλαιο της ιστορίας, δηλαδή την κατοχή, την αντίσταση και την απελευθέρωση. Και δεύτερον, ότι αυτά τα γεγονότα που παρουσιάστηκαν και έλαβαν χώρα στην Πιερία κατά την περίοδο 1941-44, ήταν δοσμένα με τρόπο που τα ωραιοποιούσαν για να ηρωοποιήσουν το ΚΚΕ/ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και τους «άθλους τους». Και αυτό έγινε με το να παρουσιαστούν κάποιες από τις πλευρές πραγματικών περιστατικών, να υποβαθμιστούν άλλα, ενώ κάποιες άλλα να παραλειφθούν, επιμελώς…
Στο τελευταίο μας σημείωμα που είχαμε δημοσιεύσει για το θέμα αυτό, είχαμε αναφερθεί και σ’ εκείνο που ακούστηκε ξερά για τη μετακίνηση 10.000 πολιτών από τη Δράμα το Φθινόπωρο του 1941 προς την Κατερίνη και δώσαμε το πλήρες χρονικό εκείνης της υποχρεωτικής προσφυγιάς απαντώντας στα ερωτήματα «γιατί;» και «πώς;» που τίθενται για εκείνη την «επανάσταση» που συμμετείχε και το ΚΚΕ με τους Βούλγαρους ομοϊδεάτες του αλλά και για τους, πάνω από 120.000 Έλληνες νεκρούς, που κόστισε αυτή η «επαναστατική πρωτοβουλία» του ΚΚΕ τότε.
Στην ίδια εκδήλωση είχε αναφερθεί, επίσης, επί λέξει: «Στις 16 Φεβρουαρίου 1943 έγινε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση των αντιστασιακών δυνάμεων με τους Ναζί με την ανατίναξη των μεταλλείων χρωμίου του Αγίου Δημητρίου από ανταρτικές ομάδες της Θεσσαλίας. Οι Γερμανοί, σε αντίποινα για τον θάνατο 2 Γερμανών, ανεβαίνουν στον Άγιο Δημήτριο, συλλαμβάνουν σαράντα πατριώτες…» κλπ., κλπ. Το ότι το περιστατικό αυτό δεν ήταν ούτε σύγκρουση ούτε, ακόμη περισσότερο μεγάλη σύγκρουση αντιστασιακών οργανώσεων με τους Ναζί τεκμαίρεται από τον τρόπο που η ΕΑΜική-ΕΛΑΣίτικη βιβλιογραφία προβαίνει σε σχετική αναφορά. Έτσι, ο μεν καπετάν Κικίτσας έμαθε στις 16 Φεβρουαρίου 1943 από άνθρωπο της οργάνωσης» απλώς ότι «…μια ομάδα ανταρτών Θεσσαλίας ανατίναξε το μεταλλείο χρωμίου… δίπλα στον Άη Δημήτρη» και ότι «…δύναμη διλοχίας Γερμανών πέρασε προς Άη-Δημήτρη…» και ότι αργότερα «…φάνηκαν στο χωριό καπνοί» (ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ-ΚΙΚΙΤΣΑΣ, 1978; σελ. 97), ο δε καπετάν Θαλής (Γεώργιος Κρήτος) αναφέρει ότι «λαχανιασμένος» σύνδεσμος έφερε, μεταξύ άλλων, την εξής πληροφορία: «…Το βράδυ της 21ης Φεβρουαρίου Θεσσαλικά τμήματα ανατίναξαν το μεταλλείο χρωμίου…» και ότι οι «…Γερμανοί συνέλαβαν τριάντα οκτώ ομήρους από τα γύρω χωριά… που θα τους μετέφερναν την άλλη μέρα στην Κατερίνη… όπου και θα τους εκτελούσαν…» (ΘΑΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, 1988; σελ. 76). Καμία από τις δύο αυτές πηγές δεν μιλάει για σύγκρουση, πόσο μάλλον για μεγάλη σύγκρουση. Και οι δύο αναφέρουν ότι ομάδες ανταρτών της Πιερίας κινήθηκαν για τον Άγιο Δημήτριο αλλά …δεν πρόλαβαν! Ο καπετάν Κικίτσας αναφέρει ότι είδαν από μακριά τα αυτοκίνητα που «…κατέβαιναν ολοταχώς….» και όταν έφτασαν «στη δημοσιά», το τελευταίο αυτοκίνητο «..ήταν εκατοντάδες μέτρα μακριά μας στη δημοσιά προς Κατερίνη». (Σελ. 98). Ο Θαλής αναφέρει ότι ομάδες των Πιερίων - Β. Ολύμπου «θα ‘πρεπε να κινηθούν» και να «…επιχειρήσουν απελευθέρωση των ομήρων». Τα τμήματα Β. Ολύμπου ενισχυμένα και με δύο Θεσσαλικές ομάδες έφτασαν έγκαιρα στον προορισμό τους αλλά τα τμήματα των Πιερίων… εκεί που κόντευαν να φτάσουν, βλέπουν τα Γερμανικά να χάνονται στο βάθος του δημόσιου δρόμου για Κατερίνη». «-Κρίμα! Πρόλαβαν τα παλιόσκυλα!», λέει ο Κρήτος. Και αυτό, ενδέχεται να το λέει, είτε με ανακούφιση, επειδή δεν χρειάστηκε να επέμβουν οι αντάρτες, είτε με πραγματική λύπη επειδή οι αντάρτες έχασαν την ευκαιρία να κτυπήσουν «τα παλιόσκυλα». Εδώ να αναφέρουμε ότι ο καπετάν Κικίτσας (Γεώργιος Πρωτόπαπας) ήταν «Διοικητής της 10ης Μεραρχίας» του ΕΛΑΣ με γεωγραφικά όρια τη σημερινή Κεντρική Μακεδονία, ενώ ο καπετάν Θαλής (Κρήτος Γεώργιος) ήταν εκπρόσωπος του ΕΑΜ στο «3ο Τάγμα του 50ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ-Πιερίων».
Από τα προαναφερθέντα τεκμαίρεται, με βάση στοιχεία του ΚΚΕ/ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ότι η σύγκρουση δεν ήταν μεγάλη (π.χ. σε αριθμό, σε ένταση, σε οπλισμό που χρησιμοποιήθηκε) αφού δεν αναφέρονται στοιχεία για τη δύναμη ούτε των «αντιστασιακών δυνάμεων», ούτε όμως και για τη στρατιωτική δύναμη που διέθεταν οι Ναζί για τη φύλαξη του μεταλλείου. Εκείνο που αναφέρουν οι του ΚΚΕ/ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και επαναλαμβάνουν οι κομμουνιστές είναι ότι ανατίναξαν το μεταλλείο και ότι αιχμαλώτισαν δύο Γερμανούς. Χωρίς καμία διευκρίνηση για την ιδιότητα αυτών των αιχμαλώτων αλλά και χωρίς στοιχεία για το τί ήταν αυτό το μεταλλείο, πότε έγινε, ποιος ήταν ο ιδιοκτήτης κλπ.
Δεν αναφέρθηκε επίσης ότι όταν οι Γερμανοί στην Κατερίνη έμαθαν για την επίθεση στο μεταλλείο και τη σύλληψη των δύο Γερμανών πολιτών που εργάζονταν εκεί, ανέβηκαν στο χωριό, στον Άγιο Δημήτριο. Και, μπροστά στους εμβρόντητους κατοίκους που δεν γνώριζαν τον λόγο της παρουσίας, για πρώτη φορά στο χωριό, τόσων και τόσο εξαγριωμένων Γερμανών, οι στρατιώτες αυτοί ακροβολίστηκαν στο χωριό και άρχισαν να το πυρπολούν, με τους κατοίκους, προφανώς, να αντιδρούν, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους δύο γυναίκες και ένας άνδρας. Στη συνέχεια, οι Γερμανοί ενημέρωσαν τον Πρόεδρο της Κοινότητας για τις προθέσεις τους, λέγοντάς του δηλαδή ότι αν δεν επιστραφούν οι δύο κρατούμενοι, θα κάψουν και τα υπόλοιπα σπίτια και θα συλλάβουν και θα εκτελέσουν, σε αντίποινα, σαράντα Αηδημητρινούς, δηλαδή 20 Έλληνες για κάθε νεκρό Γερμανό.
Πηγαίνει, λοιπόν, ο Πρόεδρος με έναν δημοτικό του Σύμβουλο στο Μοναστήρι του Σπαρμού, πάνω από τη Ελασσώνα, όπου ήταν το «Αρχηγείο» των Ανταρτών. Μένουν εκεί δύο ημέρες ενημερώνοντάς τους για τις προθέσεις των Γερμανών και ζητούν την απελευθέρωση των δύο Γερμανών, που εξάλλου δεν ήταν στρατιώτες, προκειμένου να σωθούν οι δικοί τους αθώοι άνθρωποι. Οι αντάρτες όμως ήταν ανένδοτοι στις ικεσίες των εκπροσώπων των κατοίκων για απελευθέρωση των δύο πολιτών που είχαν αιχμαλωτίσει. Επιστρέφουν, έτσι, οι εκπρόσωποι της Κοινότητας άπραγοι στο χωριό και ενημερώνουν τους Γερμανούς. Ταυτόχρονα, ο Πρόεδρος ζητάει χρόνο μιας εβδομάδας προκειμένου να πείσουν τους αντάρτες να παραδώσουν τους δύο Γερμανούς πολίτες. Ο Γερμανός δίνει περιθώριο τριών ημερών στον Πρόεδρο λέγοντας του ότι, στο μεταξύ, θα συλλάβει 40 Αηδημητρινούς και αν σε τρεις ημέρες δεν απελευθερώσουν οι αντάρτες τους δύο Γερμανούς πολίτες, τότε θα τους πάρει στην Κατερίνη για εκτέλεση, αφού κάψει και τα υπόλοιπα σπίτια. Συλλαμβάνουν οι Γερμανοί 35 Αϊ-Δημητρινούς πατριώτες, τους κλείνουν στο πέτρινο κτίριο της Κοινότητας και περιμένουν… Στο μεταξύ ο Πρόεδρος πίστευε ότι οι Γερμανοί δεν θα υλοποιούσαν την απόφασή τους, όσο οι δύο Γερμανοί πολίτες ήταν ζωντανοί. Ο Πρόεδρος όμως είχε κάνει λάθος… Οι Αντάρτες σκότωσαν τους δύο Γερμανούς πολίτες αφήνοντας τους Αηδημητρινούς στο «έλεος» των Γερμανών κατακτητών… γιατί δεν «πρόκαναν»…
Πριν συμπληρωθούν οι τρεις ημέρες οι κάτοικοι του Αγίου Δημητρίου βλέπουν πανικόβλητοι τους Γερμανούς να φορτώνουν τους κρατούμενους σε καμιόνια και να ξεκινούν για Κατερίνη αφού πυρπόλησαν και αρκετά σπίτια. Άρα, υπέθεσαν, το κακό έγινε στο βουνό, δηλαδή οι αντάρτες σκότωσαν τους δύο Γερμανούς πολίτες, γεγονός που έμαθαν οι Γερμανοί. Κατηφορίζοντας για Κατερίνη τα φορτηγά δέχθηκαν πυρά από τη δεξιά πλαγιά του Ολύμπου. Σταμάτησαν τα καμιόνια κατέβηκαν μερικοί Γερμανοί και πυροβολούσαν προς τα εκεί όπου ήταν οι αντάρτες, οι οποίοι με την πρώτη ανταλλαγή πυρών …αποσύρθηκαν!
Στο μεταξύ, και οι Έλληνες κρατούμενοι κατέβηκαν από τα καμιόνια για να καλυφθούν, για να μη χτυπηθούν από τις σφαίρες των ανταρτών. Μάλιστα, ένας από τους κρατούμενους βρίσκει την ευκαιρία μέσα στην αναμπουμπούλα και κατεβαίνει την κατηφόρα και απομακρύνεται τρέχοντας πίσω για το χωριό, χωρίς να γίνει αντιληπτός. Αυτός ήταν ένας Εβραίος που τον είχε φέρει από την Αθήνα ο Έλληνας Διευθυντής των μεταλλείων, Κώστας Νταϊφάς. Αυτός με τον καιρό έμενε στο χωριό κάνοντας διάφορες δουλειές και θελήματα για τους Αηδημητρινούς και έτσι επιβίωνε. Έτσι, ουσιαστικά, όταν μετά από αυτό το περιστατικό τα καμιόνια συνέχισαν για Κατερίνη, οι Γερμανοί είχαν, έναν κρατούμενο λιγότερο δηλαδή 34. Σε κάθε περίπτωση, οι Γερμανοί, επειδή είχαν συλλάβει, ούτως ή άλλως, λιγότερους Αηδημητρινούς, 35 και όχι 40, κατεβαίνοντας για Κατερίνη, στη θέση Καρακόλι, συναντούν μερικούς Λιβαδιώτες που πήγαιναν με τα ζώα τους για το χωριό, οπότε παίρνουν και κάποιους απ’ αυτούς αφού το χωριό τους, το Λιβάδι, συνόρευε με το μεταλλείο. Παίρνουν, λοιπόν, πέντε (5) από αυτούς συμπληρώνοντας, υποτίθεται, τον αριθμό 40. Όταν όμως έφθασαν στην Κατερίνη, διαπίστωσαν ότι οι αιχμάλωτοι ήταν 39 και όχι 40. Αυτός που συμπλήρωσε τον αριθμό 40 ήταν ο πρώην Δήμαρχος Κατερίνης Αιμίλιος Ξανθόπουλος, ο οποίος είχε συλληφθεί, ανυποψίαστος εντελώς σε κουρείο της πόλης, στις 23 Φεβρουαρίου 1943 από τους Γερμανούς με την κατηγορία «..ότι τροφοδότησε του αντάρτες από τα τρόφιμα του μεταλλείου…» (ΚΑΝΤΑΡΤΖΗΣ, 1983; Τόμ. Η, αριθ. 16, σελ. 1335). Ήταν μία κατηγορία λογικά έωλη λόγω του βίου του και κυρίως λόγω του χαρακτήρα του, όπως περιγράφεται από τον Κανταρτζή.
Ο Κώστας Νταϊφάς, πρόσωπο που προαναφέραμε, ήταν «...γνωστός Αθηναίος δημοσιογράφος και λογοτέχνης…», ήταν ο αντιπρόσωπος και διαχειριστής της Γερμανικής Επιχείρησης που εκμεταλλευόταν το μεταλλείο. Αυτός λοιπόν ήταν φίλος με τον άτυχο τελικά Αιμίλιο Ξανθόπουλο και μάλιστα είχε αναθέσει στον Αιμίλιο Ξανθόπουλο την τροφοδοσία των εργατών, «…από τότε που με την κατοχή δημιουργήθηκε επισιτιστική κρίση στην χώρα». Όπως αναφέρει ο ΕΑΜίτης τότε Κανταρτζής, η φιλία των δύο ανδρών ήταν παλιά καθώς στο μεταλλείο «…πριν από πέντε χρόνια μας είχε φιλέψει για μερικές μέρες, το Αιμίλιο Ξανθόπουλο και εμένα…ο Κώστας Νταϊφάς…».
Η εκ μέρους των Γερμανών εκδήλωση αντιποίνων με τη σύλληψη 40 Ελλήνων, από τον Άγιο Δημήτριο, από το Λιβάδι και από την Κατερίνη (Αιμίλιος Ξανθόπουλος) και με την εκτέλεσή τους δεν ήταν η μόνη εκδήλωση αντιποίνων. Αντίστοιχου μεγέθους εκδήλωση αντιποίνων εκ μέρους των Γερμανών κατακτητών εναντίον απλών αθώων Ελλήνων Πατριωτών που δεν αναφέρθηκε καν στην εκδήλωση της Εστίας Πιερίδων Μουσών Κατερίνης ήταν και η περίπτωση σύλληψης στο Ελατοχώρι, περίπου 65, γυναικόπαιδων κατά βάση, που οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα στις 28 Ιανουαρίου 1944. Τοποθεσία εκτέλεσης: Παλαιοπαναγιά. Αποτέλεσμα: 32 νεκροί και τριάντα (30) βαριά έως βαρύτατα τραυματισμένοι. Εξήντα δύο άνδρες, γυναίκες, παιδιά ανακατεμένα νεκρά σώματα με ζωντανούς αλλά βαρύτατα τραυματισμένους που σφάδαζαν από τους πόνους, κείτονταν στο έδαφος. Και από γύρω, έρχονταν οι ζωντανοί συγχωριανοί τους που κατέβαιναν από τα γύρω υψώματα, αφού πείστηκαν ότι οι Γερμανοί είχαν φύγει, για να δουν ποιους έχασαν…
Τί είχε συμβεί; Στις 24 ή 25 Ιανουαρίου 1944 μία ομάδα 10 Γερμανών με μία βοϊδάμαξα γεμάτη τρόφιμα ανηφορίζει από Βρύα-Ρητίνη για τον Μοσχοπόταμο για να τροφοδοτήσει και, ίσως και να αντικαταστήσει την εκεί υπάρχουσα 10μελή φρουρά τους. Από λάθος, από παραπληροφόρηση ακολούθησαν το λάθος δρομολόγιο, γιατί ο κανονικός δρόμος ήταν από Αρωνά. Πριν ακριβώς από την Ρητίνη, στη θέση Γκόρτσο, πέφτουν σε ενέδρα ομάδας ανταρτών. Επί τόπου σκοτώνονται 2 και οι άλλοι 8, που παραδόθηκαν, συλλαμβάνονται ζωντανοί. Οι οκτώ αιχμάλωτοι Γερμανοί οδηγήθηκαν πίσω από το χωριό Ρητίνη όπου αφού τους έγδυσαν, παίρνοντας τα ρούχα τους, τους εκτέλεσαν επί τόπου αφήνοντας εκεί τα έξι πτώματα ενώ τα δύο άλλα και εκείνα των δύο που σκοτώθηκαν αρχικά μεταφέρονται και «ρίχνονται» στο δρόμο μετά τη Ρητίνη, στα όρια του Ελατοχωρίου και όχι στα όρια της Ρητίνης. Όταν οι Γερμανοί έμαθαν τα νέα ότι χάθηκε η δεκαμελής ομάδα στρατιωτών Γερμανών (αγνοούσαν το τι είχε συμβεί, εάν ήταν ζωντανοί ή νεκροί), έριξαν με αεροπλάνο προκηρύξεις στις 26 ή 27 Ιανουαρίου στη Ρητίνη ζητώντας την παράδοση των Γερμανών στρατιωτών, είτε ζωντανών είτε των πτωμάτων των τυχόν νεκρών, μέχρι τις 29 Ιανουαρίου. Αλλιώς θα πλήρωναν τα χωριά σε αίμα.
Από την Κατερίνη οι Γερμανοί άρχισαν να ανεβαίνουν προς τη Ρητίνη στις 27 Ιανουαρίου αντί της 29ης Ιανουαρίου. Μία άλλη μικρή ομάδα Γερμανών που ήταν στον Μοσχοπόταμο, κατεβαίνοντας αυτοί προς Ρητίνη, συναντήθηκαν στο σημείο όπου ήταν τα πτώματα των Γερμανών, δηλαδή στα όρια του Ελατοχωρίου, όπου οι αντάρτες τα είχαν μεταφέρει και τα είχαν πετάξει εκεί. Μπαίνουν λοιπόν μέσα στο Ελατοχώρι, μαζεύουν στην πλατεία τα γυναικόπαιδα και τους υπερήλικες που έμειναν πίσω (οι άνδρες είχαν καταφύγει στα βουνά) και στήνουν τρία μυδράλια για να τους εκτελέσουν εκεί. Στο μεταξύ, Γερμανοί στρατιώτες άρχισαν βάζουν φωτιά στα σπίτια. Ο Γερμανός Αξιωματικός όμως αλλάζει το «πρόγραμμα», διατάζει να μεταφερθούν οι κρατούμενοι στην θέση όπου βρέθηκαν τα πτώματα των Γερμανών, όπου και τελικά έγινε η εκτέλεσή τους.
Ο λαλίστατος ιστορικός που έγραψε το κείμενο για τον Αηδημήτρη και που το διάβασε ο παρουσιαστής στην εκδήλωση της Εστίας Πιερίδων Μουσών Κατερίνης, «ξέχασε», άραγε, να το καταγράψει ολόκληρο; Το θεώρησε επουσιώδες; Ή ήταν περιττό και ίσως «επικίνδυνο» για το αφήγημά του; Γιατί δεν ανέφερε το τραγικό περιστατικό του Ελατοχωρίου; Μήπως το ΚΚΕ/ΕΑΜ/ΕΛΑΣ θεωρούσε την απώλεια εβδομήντα δύο (72) ζωών, αθώων, «άγνωστων» σαν «φυσιολογική» παράπλευρη απώλεια; Αν είναι έτσι, ας μας πουν τώρα, με καθυστέρηση 77 ετών, πόσες απώλειες ανταρτών είχαν σε αυτά τα δύο περιστατικά. Άραγε, γιατί αφού τους δόθηκε η δυνατότητα να σωθούν όλοι αυτοί οι αθώοι Αηδημητρινοί, Λιβαδιώτες και ο Αιμίλιος Ξανθόπουλος, δεν απελευθέρωσαν τους δύο Γερμανούς πολίτες; Και γιατί άραγε δεν επιδίωξαν να επιστρέψουν τα σώματα των δέκα νεκρών Γερμανών στρατιωτών και να γλυτώσουν 62 αθώοι στο Ελατοχώρι; Μήπως οι «παράπλευρες» αυτές απώλειες αθώων επιδιώκονταν από τους ένοπλους «επαναστάτες» κομμουνιστές και τους συμμάχους τους στο ΕΑΜ επειδή πίστευαν ότι οι Έλληνες, από φόβο, θα κατέφευγαν στα βουνά ώστε να ενταχθούν στο ΚΚΕ/ΕΑΜ/ΕΛΑΣ; Τέλος, από τα «στρατιωτικά» στοιχεία της Άκρας Αριστεράς δεν αναφέρονται καθόλου απώλειες ανταρτών. Δεν υπήρξε ούτε ένας αντάρτης νεκρός ή τραυματίας; Δηλαδή, αυτή η δήθεν μεγάλη «σύγκρουση των αντιστασιακών δυνάμεων με τους Ναζί» στον Άγιο Δημήτριο και στη Ρητίνη ήταν τελικά δύο αιχμάλωτοι νεκροί Γερμανοί πολίτες στον Άγιο Δημήτριο, δύο νεκροί στρατιώτες και 8 συλλήψεις αιχμαλώτων στρατιωτών στη Ρητίνη τους οποίους, στη συνέχεια, τους σκότωσαν. Από την πλευρά των Ελλήνων αόπλων - αμάχων που εκτελέστηκαν, σε αντίποινα, από τους Γερμανούς ήταν εβδομήντα δύο (72), και 30 βαρύτατα τραυματισθέντες που γλύτωσαν από τύχη την εκτέλεση. Ποιες όμως ήταν οι απώλειες των δήθεν «απελευθερωτών» ανταρτών; Μηδέν (0).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
ΘΑΛΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (1988). Εθνική Αντίσταση. Δράση του 50ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Σελ. 480.
ΚΑΝΤΑΡΤΖΗΣ, ΣΑΒΒΑΣ (1982). ΝΙΚΗ ΧΩΡΙΣ ΡΟΜΦΑΙΑ. Απομνημονεύματα. Τόμος Η΄, ΑΡΙΘ. 16. ΕΚΔΟΣΕΙΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΩΣ.
ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑΣ-ΚΙΚΙΤΣΑΣ, (1978). ΧΗ ΜΕΡΑΡΧΙΑ ΤΟΥ Ε.Λ.Α.Σ. Σελ. 512.
