Οι σκληρές δοκιμασίες τον είχαν κάνει να αισθανθεί βαθιά ότι πρέπει να στηριχθεί προ πάντων στις δικές του δυνάμεις και ότι μόνος του πρέπει να οργανώσει την αντίσταση εναντίον των Τούρκων, γιατί αυτή είναι «η αρχή της νίκης», όπως διαβάζουμε στην ‘Ελληνική Νομαρχία’ του Ανωνύμου.
Ο λαός μας τότε είχε φτάσει μπροστά στις κρίσιμες στιγμές, που παρουσιάζονται κάποτε στην ιστορία των εθνών και κρίνουν την τύχη τους. Η σκληρή πραγματικότητα τους έθετε επιτακτικά το πρόβλημα: με ποιο τρόπο και με ποια δικά τους μέσα θα έπρεπε και θα ήταν δυνατόν να ελευθερώσουν την πατρίδα τους. Συζητούν με θέρμη διάφορες σκέψεις και καταλήγουν ουσιαστικά και σχεδόν ταυτόχρονα σε δύο λύσεις, μια μακροπρόθεσμη, ειρηνική, και μια άλλη βραχυπρόθεσμη, επαναστατική. Συγκεκριμένα, οι ζυμώσεις μετά τη στροφή του έθνους στον εαυτό του είχαν ως αποτέλεσμα τη γένεση δύο εταιρειών: της φανερής και μορφωτικής των «Φίλων των Μουσών» ή της «Φιλομούσου» και της μυστικής και επαναστατικής των «Φιλικών».
Παράλληλα προς τις πολιτιστικές ιδέες του κύκλου των Φιλομούσων (ίδρυση σχολείων, περισυλλογή και μελέτη των αρχαίων μνημείων κ.τ.ό.), επιδρούσαν οι επαναστατικές ιδέες της μυστικής «Εταιρείας των Φιλικών», όπως πρωτονομάστηκε, αλλά πιο θετικά και πιο αποτελεσματικά. Και αυτής οι ιδέες, πολλά χρόνια πριν από την ίδρυσή της, ήταν διάχυτες και γνωστές στον ελληνικό κόσμο. Σύμφωνα με αυτές, οι Έλληνες δεν έπρεπε να περιμένουν τη μόρφωσή τους για να επαναστατήσουν, αλλά έπρεπε να δράσουν, γιατί είχε φθάσει η ώρα της ελευθερίας. Την ιδέα ότι το ελληνικό έθνος δεν ήταν ακόμη αρκετά φωτισμένο και ώριμο για να κάνει την επανάσταση την απέρριπταν οι φιλικοί με μόνο το επιχείρημα ότι έθνος που βρίσκεται κάτω από την πιο απάνθρωπη τυραννία δεν είναι δυνατόν να φωτιστεί ποτέ.
Πολλά είναι ακόμη τα σκοτεινά σημεία της οργάνωσης και της ιστορίας της Φιλικής και αιτία είναι όχι μόνον η μυστική υπόστασή της, αλλά και οι σκόπιμες ανακριβείς πληροφορίες των φιλικών, καθώς και η εξαφάνιση των περισσότερων εγγράφων από τους ίδιους τους φιλικούς για λόγους ασφαλείας. Μολαταύτα, πολλά έγγραφα ελληνικά ή και ρωσικά σώζονται στα αρχεία της Μόσχας, της Πετρούπολης και άλλων πόλεων της μεσημβρινής Ρωσίας, τα οποία φωτίζουν ενδιαφέροντα σημεία της Φιλικής.
Η ίδρυση μυστικών εταιρειών ήταν γενικό φαινόμενο στην Ευρώπη των αρχών του 19ου αιώνα και κυρίως μετά το συνέδριο της Βιέννης. Οι εταιρείες αυτές ήταν το μόνο καταφύγιο των οπαδών των φιλελεύθερων ιδεών, που συνεχώς καταδιώκονταν από την αστυνομία. Πολλές από αυτές είχαν γεννηθεί μέσα στους κόλπους του μασονισμού και γι’ αυτό πρέπει να ερευνώνται πιο συστηματικά οι σχέσεις της Φιλικής με το μασονισμό, όπως και των άλλων ελληνικών προεπαναστατικών μυστικών εταιρειών.
Η ιστορία της Φιλικής αρχίζει μετά τον Απρίλιο του 1814, όταν στην Ευρώπη τρεμόσβηνε η πνοή των φιλελεύθερων ιδεών. Τότε τρεις φίλοι εγκατεστημένοι στην ανθηρή οικονομικά και ελληνική ως προς τον πληθυσμό της Οδησσό, νέοι με πατριωτικά και φιλελεύθερα αισθήματα, ο Εμμ. Ξάνθος από την Πάτμο, μικρέμπορος στο Ισμαήλι, ο Νικ. Σκουφάς από την Άρτα, μικρέμπορος στην Οδησσό, και ο Αθ. Τσακάλωφ από τα Γιάννενα, με τις γνώσεις τους και την ενημέρωσή τους στα πολιτικά θέματα της Ευρώπης κατατόπιζαν τους συμπατριώτες τους και τους ξυπνούσαν την επιθυμία για ένα καλύτερο μέλλον. Αυτοί οι λογιστές των εμπόρων, που κρατούσαν στα χέρια τους την κίνηση των εμπορευμάτων και των κεφαλαίων των μεγάλων επιχειρήσεων, ήταν και οι πιο αρμόδιοι να οργανώσουν και να ξεκινήσουν μια επανάσταση. Ο ρόλος του Σκουφά ήταν ο πιο σημαντικός, σύμφωνα με την ιστορική έρευνα και τα αξιόπιστα στοιχεία του Λασσάνη, και εξαίρεται η οργανωτική του ικανότητα. Γράφει ο Φιλήμων για τον Σκουφά: «Ήτο μικράς παιδείας, αλλά μεγάλης πείρας… Δεν εχθρεύετο τους Τούρκους, αλλά την διοίκησιν και την πολιτικήν των. Ήτο εχθρός αδιάλλακτος καθενός εν γένει μισέλληνος. Αστείος και ευάρεστος εις την ομιλίαν και τας ευθυμίας…».
Οι τρεις φίλοι έμειναν σύμφωνοι « να ενεργήσωσι μόνοι των ό,τι ματαίως και προ πολλού ήλπιζον από την φιλανθρωπίαν των χριστιανών βασιλέων». Οι εργασίες τους ολοκληρώθηκαν στις 14 Σεπτεμβρίου 1814, ημέρα Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, και ως ημέρα της ίδρυσης της Εταιρείας εξεικόνιζε και την ανάσταση του Γένους. Στα πρώτα βήματά της οι αρχηγοί των Φιλικών προσπαθούν να μυήσουν εμπόρους και τους λογιστές ή γραμματικούς τους, γιατί ήλπιζαν στον πατριωτισμό τους και στην οικονομική τους ευρωστία. Σκοπός της Εταιρείας «η καλυτέρευσις του έθνους, και αν ο Θεός το συγχωρέση, η ελευθερία του από καθαυτό φιλοπάτριδας».
Καθένας που μυούνταν στην Εταιρεία έπαιρνε ένα είδος πιστοποιητικού, το εφοδιαστικόν, ένα απλό αλφάβητο και τα αναγνωριστικά σημεία του αριθμού του. Στην ιεραρχία της υπήρχαν 7 βαθμοί: οι βλάμηδες ή αδελφοποιητοί (ήταν οι άσημοι και αγράμματοι), οι συστημένοι, οι ιερείς και οι ποιμένες (ήταν οι εκλεκτότεροι και μορφωμένοι), οι αρχιποιμένες. Αργότερα προστέθηκαν οι αφιερωμένοι και οι αρχηγοί τους. Την ανώτατη, αλλά ανύπαρκτη ακόμη εξουσία, την ονόμασαν Αρχή, που διέδιδαν ότι ήταν αόρατη και ότι φέρνει το θάνατο στον περίεργο να τη γνωρίσει. Ο υποβλητικός τελετουργικός τρόπος της μύησης των μελών, η πολύπλοκη ιεραρχία και τα πολλά προφυλακτικά μέτρα ασκούσαν μεγάλη γοητεία, ενώ η θερμή θρησκευτική ατμόσφαιρα που δημιουργούνταν με τον όρκο επάνω στο ευαγγέλιο έδινε ιερότητα στην πράξη, μιας και το θρησκευτικό αίσθημα των Ελλήνων τότε ήταν ζωηρό.
Κύρια έσοδα ήταν οι εισφορές των μελών κατά την ορκωμοσία, που ποίκιλλαν ανάλογα με την περιουσία τους, καθώς επίσης και οι εκούσιες εισφορές τους. Μετά τη μεταφορά της έδρας από την Οδησσό στην Κωνσταντινούπολη (τέλη 1817) τα οικονομικά της βελτιώνονται (αρκετοί μεγαλέμποροι έγιναν μέλη) και τα μέλη αυξήθηκαν πάρα πολύ. Ήταν ανάγκη βέβαια να οργανωθούν πιο συστηματικά, αλλιώς υπήρχε κίνδυνος να παραλύσει κάθε κίνηση. Εδώ ήταν μεγάλη η προσφορά του Παν. Αναγνωστόπουλου, ο οποίος εκπόνησε τον κανονισμό των εφορειών και έτσι από τα τέλη του 1818 οι φιλικοί ίδρυσαν εφορείες σε διάφορα μέρη της οθωμανικής αυτοκρατορίας και του εξωτερικού με διοικητική και ταμιευτική δικαιοδοσία.
Με τη σύσταση όμως των εφορειών και την ανάθεσή τους σε μεγαλεμπόρους ή τραπεζίτες, προεστούς και κοτζαμπάσηδες, ήταν επόμενο να γίνει όχι μόνο αθρόα μύηση αυτών, καθώς και Φαναριωτών και ανώτερων κληρικών, πράγμα που το απέφευγαν οι φιλικοί στις αρχές, αλλά έγινε και μετατόπιση της εξουσίας από τους φιλελεύθερους μικροαστούς στους συντηρητικούς μεγαλεμπόρους και μεγαλοκοτσαμπάσηδες, όπως συνέβη καθαρά στην Πελοπόννησο. Οι ιδρυτές της Εταιρείας είχαν πεισθεί ότι, για να πετύχει το κίνημα, έπρεπε να έχουν την οικονομική και ηθική σύμπραξη των ισχυρών οικονομικά τάξεων του έθνους όχι μόνο στο εξωτερικό, αλλά και μέσα στην οθωμανική αυτοκρατορία. Οι εφορείες αυτές αποδείχθηκαν βέβαια το σπουδαιότερο οργανωτικό κύτταρο της επανάστασης με την κεντρική τους στην Κωνσταντινούπολη, άλλη σημαντική στη Σμύρνη με κοινό ταμείο για τα γύρω νησιά.
Τα μέλη και οι απόστολοι της Εταιρείας ήταν πλέον πολλοί και απλωμένοι στις ρωσικές χώρες από τις εκβολές του Δούναβη μέχρι την Αζοφική θάλασσα. Μεγάλη διάδοση είχε και στη Ζάκυνθο από το 1819 κ.ε.., στις πανάρχαιες ελληνικές πόλεις των δυτικών παραλίων του Ευξείνου (στη Μεσήμβρια, την Αγχίαλο, τη Βάρνα) μητροπολίτες και δημογέροντες ανάμεσα στα μέλη της. Δραστήριοι και θερμοί κήρυκες σαν τον Γρηγόριο Δικαίο ή Φλέσα, τον Ευμορφόπουλο, τον Αναγνωσταρά στην Πελοπόννησο, το Γιάννη Φαρμάκη στη Μακεδονία, εργάστηκαν θαυμάσια για την ψυχική προετοιμασία των Ελλήνων ιδρύοντας παντού επαναστατικούς πυρήνες, εμπνέοντας ευαίσθητες ψυχές και ποιητές καλώντας το λαό στα όπλα. Οι απόστολοι έφτασαν μέχρι τη Συρία και την Αίγυπτο στους Έλληνες της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου. Οι φλογερές συζητήσεις στα σπίτια, στα γραφεία, στα εργαστήρια, στον αυλόγυρο των εκκλησιών μετά τη λειτουργία της Κυριακής δημιουργούσαν μια ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα και οδηγούσαν ασυγκράτητα προς τον ξεσηκωμό. Οι περισσότεροι Έλληνες ήταν κυριευμένοι πλέον από τον πατριωτικό ενθουσιασμό και γοητευμένοι από το γλυκό όραμα της ελευθερίας αψηφώντας τους κινδύνους του γιγάντιου απελευθερωτικού πολέμου.
Τότε έγινε και η σφραγίδα της Αρχής με το σταυρό στη μέση, το γράμμα Ε (Ελλάς) και γύρω κεφαλαία 9 γράμματα (προφανώς τα αρχικά των ονομάτων των αρχηγών) και μετά την άρνηση του Ιωάννη Καποδίστρια για την ανάληψη της αρχηγίας, ανέλαβε τον Απρίλιο του 1820 ως αρχηγός ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, που ήταν γιος του ηγεμόνα της Μολδοβλαχίας Κωνσταντίνου Υψηλάντη. Από μικρός είχε δείξει κλίση στο στρατιωτικό στάδιο, είχε αρκετή μόρφωση και οξύνοια, διέθετε φυσική και πειστική ευγλωττία και μεγάλο του σκοπό και όνειρο της ζωής του είχε να απελευθερώσει το ελληνικό έθνος. Ο Εμμ. Ξάνθος τον ενημέρωσε για τα μυστικά της Εταιρείας, ο Υψηλάντης δέχτηκε με συγκίνηση να υπηρετήσει τη μεγάλη υπόθεση, ορκίζεται και αναγνωρίζεται Γενικός Επίτροπος της Αρχής. Η πρώτη του επιστολή προς «τους αδελφούς και προσφιλείς συμπατριώτας» έγινε δεκτή με θερμές εκδηλώσεις και στη συνέχεια ο Αλ. Υψηλάντης πήρε μέτρα για την καλύτερη οργάνωση του κινήματος, που πολύ σύντομα θα ξεκινούσε τον Αγώνα της ελευθερίας.
Και οι «φρόνιμοι» Έλληνες κουνούσαν με οίκτο το κεφάλι τους βλέποντας τους «τρελούς» συμπατριώτες τους να οδηγούν το Γένος με ορμή στη ρήξη με τους πανίσχυρους αφέντες τους. Γι’ αυτό και ο Γέρος του Μοριά έλεγε θυμοσοφικά: «Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς ∙ ημείς αν δεν είμεθα τρελοί, δεν εκάναμεν την επανάστασιν…Τώρα οπού ενικήσαμεν…μακαριζόμεθα, επαινώμεθα».
Αγαπητοί μαθητές και μαθήτριές μας,
Κλείνοντας να πούμε ότι ήταν τεράστιο το έργο της Φιλικής Εταιρείας στην ψυχολογική προετοιμασία και την εκκόλαψη και ανάδειξη αρχηγών για τον απελευθερωτικό Αγώνα κι ας ήταν ασήμαντη η συμβολή της στην υλική προετοιμασία του. Αυτό που πρέπει να κρατήσετε στη μνήμη σας όμως είναι ότι, όπως ο ελληνικός λαός στηρίχθηκε στις δικές του δυνάμεις και μαζί με τη Φιλική Εταιρεία πέτυχαν τα ακατόρθωτα, έτσι και εσείς να έχετε πάντα πίστη στις δικές σας δυνάμεις και να έχετε τη βεβαιότητα ότι για τον αγώνα σας και τις προσπάθειές σας θα έρχεται η ώρα της δικαίωσης και της ανταμοιβής σας.
Κατερίνη 24-3-2018
Π.Γ. Αλεκάκης
Δ/ντής 2ου ΓΕΛ Κατερίνης
