Η διασφάλιση των πνευματικών δικαιωμάτων
Ο βασικός νόμος για την πνευματική ιδιοκτησία, τα συγγενικά δικαιώματα και των συναφών διεθνών συμβάσεων είναι ο Ν. 2121/93. Ο Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας (ΟΠΙ) είναι ο φορέας -μεταξύ άλλων- για την εφαρμογή του συγκεκριμένου νόμου. Παρακάτω παρουσιάζονται τα δύο πρώτα άρθρα του νόμου, τα οποία αναφέρονται στις έννοιες των πνευματικών δικαιωμάτων και του πνευματικού έργου, αντίστοιχα.
Το άρθρο 1 του Ν. 2121/93 αναφέρεται στους πνευματικούς δημιουργούς και στην πνευματική ιδιοκτησία. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι: «Οι πνευματικοί δημιουργοί, με τη δημιουργία του έργου, αποκτούν πάνω σ' αυτό πνευματική ιδιοκτησία, που περιλαμβάνει, ως αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα).»
Το άρθρο 2 του Ν. 2121/93 αναφέρεται στον ορισμό του έργου και στα διαφορετικά είδη πνευματικών έργων όπως: τα γραπτά ή προφορικά κείμενα, οι μουσικές συνθέσεις, με κείμενο ή χωρίς, τα θεατρικά έργα, με μουσική ή χωρίς, οι χορογραφίες και οι παντομίμες, τα οπτικοακουστικά έργα, τα έργα των εικαστικών τεχνών, στα οποία περιλαμβάνονται τα σχέδια, τα έργα ζωγραφικής και γλυπτικής, τα χαρακτικά έργα και οι λιθογραφίες, τα αρχιτεκτονικά έργα, οι φωτογραφίες, τα έργα των εφαρμοσμένων τεχνών, οι μεταφράσεις, οι διασκευές, οι προσαρμογές και οι άλλες μετατροπές έργων ή εκφράσεων της λαϊκής παράδοσης, καθώς και οι συλλογές έργων ή συλλογές εκφράσεων της λαϊκής παράδοσης ή απλών γεγονότων και στοιχείων, όπως οι εγκυκλοπαίδειες και οι ανθολογίες εικονογραφήσεις, οι χάρτες, τα τρισδιάστατα έργα που αναφέρονται στη γεωγραφία, την τοπογραφία, την αρχιτεκτονική ή την επιστήμη. Ειδική αναφορά γίνεται στις βάσεις δεδομένων, τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών και το προπαρασκευαστικό υλικό του σχεδιασμού τους.
Ο/η εκπαιδευτικός θα πρέπει να ακολουθεί τους κανόνες αναφοράς των πηγών του εφόσον επιτρέπεται η χρήση του υλικού από τον/την δημιουργό του. Έτσι πρέπει να γνωρίζει τα παρακάτω σύμφωνα με το Ν. 2121/93, τον «Οδηγό Πνευματικής Ιδιοκτησίας για δασκάλους» του ΟΠΙ (Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας 2014) και (Μανούσου, Χαρτοφύλακα, Ιωακειμίδου, Παπαδημητρίου & Καραγιάννη 2020δ):
Δεν μπορεί να χρησιμοποιεί έργο τρίτου χωρίς την άδειά του, εκτός αν η χρήση, στην οποία σκοπεύει να προβεί καλύπτεται από κάποια εξαίρεση ή περιορισμό που προβλέπει ο νόμος. Έτσι, επιτρέπεται υπό προϋποθέσεις η ελεύθερη αναπαραγωγή έργων σε εκπαιδευτικά βιβλία, η χρήση τους στη διδασκαλία ή σε εξετάσεις, καθώς και η παράθεση σύντομων αποσπασμάτων
Δεν προστατεύονται από την πνευματική ιδιοκτησία οι ιδέες, οι μαθηματικοί τύποι, οι διαδικασίες και οι μέθοδοι. Επίσης, δεν προστατεύονται οι πληροφορίες που δεν περιλαμβάνουν καμιά πρωτοτυπία, τα απλά γεγονότα, οι ειδήσεις και οι εκφράσεις της λαϊκής παράδοσης (π.χ. τα παραδοσιακά ποιήματα, τα γνωμικά, οι παροιμίες, οι παραδοσιακοί χοροί).
Η πνευματική ιδιοκτησία έχει χρονικό περιορισμό. Διαρκεί από τη στιγμή που θα δημιουργηθεί το έργο και για 70 χρόνια μετά τον θάνατο του δημιουργού. Όταν λήξει η διάρκεια προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, τότε μπορεί να γίνει ελεύθερη χρήση του έργου, χωρίς να χρειάζεται η άδεια του δημιουργού. Στο σημείο αυτό πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη και κάποιες άλλες παράμετροι όπως για παράδειγμα η φιλοξενία του έργο του δημιουργού σε κάποιο μουσείο και κατά συνέπεια οι όροι και προϋποθέσεις δημοσιοποίησής του.
Επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή άρθρων νομίμως δημοσιευμένων σε εφημερίδα ή σε περιοδικό, σύντομων αποσπασμάτων έργου ή τμημάτων σύντομου έργου ή έργου των εικαστικών τεχνών νομίμως δημοσιευμένου, εφόσον γίνεται αποκλειστικά για τη διδασκαλία ή τις εξετάσεις σε εκπαιδευτικό ίδρυμα, στο μέτρο που δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό, είναι σύμφωνη με τα χρηστά ήθη και δεν εμποδίζει την κανονική εκμετάλλευση. Η αναπαραγωγή πρέπει να συνοδεύεται από την ένδειξη της πηγής και των ονομάτων του δημιουργού και του εκδότη, εφόσον τα ονόματα αυτά εμφανίζονται στην πηγή.
Επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή ενός πρόσθετου αντιτύπου από μη κερδοσκοπικές βιβλιοθήκες ή αρχεία, που έχουν αντίτυπο του έργου στην μόνιμη συλλογή τους, προκειμένου να διατηρήσουν το αντίτυπο αυτό ή να το μεταβιβάσουν σε άλλη, μη κερδοσκοπική, βιβλιοθήκη ή αρχείο. Η αναπαραγωγή επιτρέπεται μόνο αν είναι αδύνατη η προμήθεια ενός τέτοιου αντιτύπου από την αγορά σε σύντομο χρόνο και με εύλογους όρους.
Ό,τι βρίσκεται στο διαδίκτυο δεν σημαίνει ότι είναι ελεύθερο να το χρησιμοποιήσουμε. Η πειρατεία είναι ένα μεγάλο πλήγμα για τους πνευματικούς δημιουργούς.
Η μεταφόρτωση (το «ανέβασμα») έργων στο διαδίκτυο τα οποία προστατεύονται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας ή/και συγγενικό δικαίωμα χωρίς την άδεια των δικαιούχων δεν επιτρέπεται. Ειδικότερα το YouTube εφαρμόζει στις συμβάσεις του με τους χρήστες το αγγλικό δίκαιο. Οπότε απαιτείται η συμμόρφωση με τα προβλεπόμενα στο αγγλικό δίκαιο εκτός του ελληνικού.
Γενικότερα θα πρέπει να αναφέρονται πάντοτε οι πηγές για το υλικό που χρησιμοποιούμε κατά τη δημιουργία εκπαιδευτικού υλικού - εφόσον επιτρέπεται - για την εξ αποστάσεως εκπαίδευση. Επίσης προτείνεται να αναφέρουμε την πηγή ακόμα και αν είναι ελεύθερη η χρήση του υλικού της.
Άδειες Creative Commons (CC)
Σύμφωνα με τη μη-κερδοσκοπική εταιρεία Creative Commons και τον ΕΛ/ΛΑΚ «…οι άδειες Creative Commons είναι ένα σύνολο ευέλικτων αδειών πνευματικών δικαιωμάτων που παρέχουν ένα απλό, τυποποιημένο τρόπο για να μοιράζουν οι δημιουργοί το έργο τους στο κοινό – υπό ορισμένες προϋποθέσεις», επίσης σύμφωνα με την ίδια πηγή: «…κάθε άδεια έχει την δυνατότητα να βοηθήσει τον δημιουργό να διατηρήσει τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας του έργου του, και να επιτρέψει συγχρόνως στο κοινό να χρησιμοποιήσει αυτό το έργο με τους όρους που ορίζει η άδεια» (https://mathe.ellak.gr/?page_id=1000).
Τονίζεται ταυτόχρονα ότι: «Κάθε άδεια επιτρέπει στο κοινό που χρησιμοποιεί έργο, (με τους όρους που ορίζει η άδεια):
να αντιγράψει το έργο,
να το διανέμει,
τη δημόσια προβολή και εκτέλεση του,
την ψηφιακή αναπαραγωγή του (π.χ. μέσω του Διαδικτύου),
τη μετατροπή του έργου σε άλλη μορφή ως πιστό αντίγραφο (π.χ ψηφιακά αντίγραφα)» (https://mathe.ellak.gr/?page_id=1000)
