Ο ελληνικός λαός επί τουρκικής κυριαρχίας τον υποτυπώδη πολιτικό βίο του τον οργάνωσε στις πόλεις, τα χωριά και στα νησιά, ενώ τους στρατιωτικούς θεσμούς της αντίστασης και της απελευθέρωσής του, τους προετοίμασε στα όρη και τα στενά περάσματα, στα δερβένια.
Τα στρατιωτικά σώματα στα οποία οργανώθηκαν οι υπόδουλοι Έλληνες ήταν των αρματολών και των κλεφτών. Το φαινόμενο της μετάπτωσης των κλεφτών σε αρματολούς και το αντίθετο το συναντούμε αμέσως μετά την υποδούλωση των ελληνικών χωρών, ώστε να μην διαφέρουν μεταξύ τους οι αρματολοί από τους κλέφτες. Η ίδια ρευστή έννοια ίσχυε και στις άλλες βαλκανικές χώρες (Σερβία, Ουγγαρία, Ρουμανία κ.α.).
Ο θεσμός των αρματολών εγκαινιάστηκε στην περιοχή της Θεσσαλίας και συγκεκριμένα στα Άγραφα επί Μουράτ Β΄ (1421-1451, του οποίου σύγχρονοι Τούρκοι ιστορικοί τον παραδίδουν με τον τουρκικό τύπο martolos/z και έχει την έννοια του πληροφοριοδότη ή του κατασκόπου), προκειμένου να απαλλαγεί από τις παρενοχλήσεις των άγριων κατοίκων των ορεινών περιοχών και να επιβληθεί στη Θεσσαλία. Οι αρματολοί ήταν σώματα ατάκτων, τα οποία ο κατακτητής τα χρησιμοποιούσε για την καταδίωξη της ληστείας και τη φύλαξη των στενών. Τουρκικά έγγραφα της εποχής σε αρχεία της Μακεδονίας διαφωτίζουν. Το έτος 1699 σε φιρμάνι του σουλτάνου προς τον διοικητή του σαντζακίου Θεσσαλονίκης γράφονται και τα εξής: «δια την φύλαξιν και προστασίαν των επικινδύνων μερών των δερβενίων και γεφυρών από της Θεσσαλονίκης προς την Λάρισαν, Ιωάννινα, Σέρβια, Γρεβενά, Γιεννιτσά, Έδεσσαν, Δοϊράνην, Μοναστήριον… και δια την εξασφάλισιν των διερχομένων εμπόρων και κατοίκων εμισθούντο υπό των αγιάνηδων (προκρίτων) του βιλαετίου αρματολοί, των οποίων οι μισθοί εβάρυνον τους κατοίκους και τους ραγιάδες του βιλαετίου» (βλ. Ι. Βασδραβέλλης, Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, τ. Α΄, σ. 35 κ.ε).
Ο γνωστός συλλέκτης ελληνικών δημοτικών τραγουδιών Fauriel έγραφε το 1824 ότι στη Θεσσαλία οι ανυπότακτοι κάτοικοι των βουνών της κατέβαιναν συχνά στις κοντινές πεδιάδες και στα εκεί χωριά λήστευαν τους Τούρκους και τους χριστιανούς ραγιάδες (βλ. Cl. Fauriel, Chants populaires de la Gréce modern, v. 1, p. xlvij. – Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Α, σ. 264-265). Και από τον περιηγητή Urquhart μαθαίνουμε ότι το 1830 ο Μουράτ Β΄ καθιέρωσε το σύστημα της πολιτοφυλακής στην περιοχή του Τυρνάβου ύστερα από εισήγηση του τοπάρχη Τουραχάν μπέη (βλ. D. Urquhart, The Spirit of the East, v.1, p. 319).
Οι Τούρκοι κατακτητές της Μακεδονίας, της Θεσσαλίας, της Δυτικής Ελλάδας, της Στερεάς Ελλάδας βρίσκονταν μακριά από τα μεγάλα κέντρα του και δεν είχαν την πρόθεση να εξαντλούν τις δυνάμεις τους στο να εκπορθήσουν πάση θυσία τις ορεινές θέσεις. Μιας και είχαν να αντιμετωπίσουν δυνατούς εχθρούς, που καραδοκούσαν να δράσουν την κατάλληλη στιγμή και ευκαιρία, η σύνεση υπαγόρευε στους σουλτάνους να προσελκύουν αυτούς τους άλκιμους ορεινούς πληθυσμούς παραχωρώντας τους ορισμένα προνόμια και αναθέτοντάς τους τη φρούρηση των επίκαιρων σημείων. Με αυτόν τον τρόπο οι ανυπότακτοι ορεινοί γίνονταν φύλακες της υπαίθρου, ενίσχυαν τις ανεπαρκείς τουρκικές δυνάμεις και από επικίνδυνοι εχθροί μεταβάλλονταν σε επικουρικά στρατεύματα. Αυτό εξυπηρετούσε και τους κτηνοτρόφους της Πίνδου, γιατί μπορούσαν το χειμώνα να κατεβαίνουν με τα κοπάδια τους και να διαχειμάζουν ελεύθερα στις τουρκοκρατούμενες περιοχές της Θεσσαλίας και Μακεδονίας (βλ. Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τ. Α, σ. 266-267).
Κατά την ετυμολογία του Μένου Φιλήντα, η λέξη αρματολός προέρχεται από το αρματολόγος – όος – ός και σύμφωνα με τον Διον. Ζακυθηνό, η λέξη αρμάτος μαρτυρείται στους Βυζαντινούς με την έννοια του οπλοφόρου (βλ. Διον, Ζακυθηνός, Η Τουρκοκρατία. Εισαγωγή εις την Nεωτέραν Ιστορίαν του Ελληνισμού, σ. 37). Οι σκληροτράχηλοι αυτοί πληθυσμοί φώλιαζαν σε δυσπρόσιτους και τραχείς τόπους της Θεσσαλίας, της Μακεδονίας, της Δυτικής Ελλάδας, της Στερεάς Ελλάδας (όπως συνέβαινε και σε χώρες της χερσονήσου του Αίμου, όπου οι σουλτάνοι αντιμετώπιζαν το πρόβλημα της υποταγής των ορεινών) και έζησαν μέχρι την επανάσταση του 1821 σχεδόν ανεξάρτητοι, ελέγχοντας τις ορεινές διαβάσεις και τα στενά και κατεβαίνοντας στον κάμπο, για να λεηλατήσουν τους συνοικισμούς των Τούρκων αποίκων και κατακτητών.
(συνεχίζεται)
Παναγιώτης Γ. Αλεκάκης
Φιλόλογος – Ιστορικός
Δρ Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ.
Διευθυντής 2ου ΓΕΛ Κατερίνης
