Η Επανάσταση του 1821 δεν έγινε ξαφνικά σαν κεραυνός εν αιθρία, αλλά προηγήθηκαν άλλες εξεγέρσεις και επαναστατικές κινήσεις, οι οποίες βέβαια δεν καρποφόρησαν.
Έτσι, σύμφωνα με τα Αρχεία του τουρκικού ιεροδικείου της Βέροιας - Νάουσας, αναφέρεται η αντιστασιακή πράξη των Ναουσαίων το 1705, όταν οι Τούρκοι αποπειράθηκαν να κάνουν το τελευταίο παιδομάζωμα για το σώμα των Γενιτσάρων. Οι επαναστάτες με επικεφαλής τον Ζήση Καραδήμο συνελήφθησαν και κρεμάστηκαν στον πλάτανο της πλατείας Δικαστηρίων/Ωρολογίου της Βέροιας, όπου συνήθως γίνονταν οι απαγχονισμοί (βλ. Ι. Βασδραβέλλης, Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας, τ. Β΄, σ. 112). Επίσης, κατά τα γνωστά «Ορλωφικά» την περίοδο 1787-1792, ξεσηκώθηκε και η Βόρεια Ελλάδα με επικεφαλής οπλαρχηγούς, πρόκριτους και μητροπολίτες της Βέροιας, της Νάουσας, της Κοζάνης, της Σιάτιστας κ.ά. Τέλος, γνωρίζουμε πολλούς Μακεδόνες που έγιναν μέλη στη Φιλική Εταιρεία, όπως ο Γεωργάκης Ολύμπιος, ο Ιωάννης Φαρμάκης, ο Γερο Καρατάσος, ο Νικόλαος Κασομούλης, ο Λογοθέτης Ζαφειράκης, ο Αγγελής Γάτσος, οι Σύροι ή Συρόπουλοι, οι Πετσαβαίοι, ο Λιόλιος και φυσικά ο Εμμανουήλ Παπάς «ο αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας» (βλ. «Αρχείον Αγωνιστών» της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αθήνας με τα 200 χιλιάδες έγγραφά του).
Πριν τα γεγονότα της επανάστασης, ας δούμε την κατάσταση που διαμορφώθηκε στη Μακεδονία τις τελευταίες δεκαετίες του 18ου αιώνα και ειδικότερα με τη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή το 1774. Η συνθήκη αυτή είχε ευνοϊκά αποτελέσματα για τους Έλληνες κατοίκους της Μακεδονίας και ειδικότερα της Θεσσαλονίκης, η οποία άρχισε να αποκτά ολοένα και πιο μεγάλη εμπορική κίνηση. Αυτό λειτούργησε ως κίνητρο και για άλλους κατοίκους της ελληνικής υπαίθρου, καθώς και από νοτιότερες περιοχές, οι οποίοι λόγω και της συχνής σιτοδείας μετοίκησαν στη Θεσσαλονίκη και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας, όπως στο Μοναστήρι.
Ο Γάλλος πρόξενος στη Θεσσαλονίκη Chairambault σε έκθεσή του στις 24 Ιουνίου 1810 μας παρέχει την πληροφορία για αθρόα μετανάστευση υπηκόων του Αλή προς την πόλη του Θερμαϊκού και τα περίχωρα, επειδή υποφέρουν από τις καταπιέσεις του πασά (βλ. Ministère des Affaires Etrangères, Correspondence consulaire, Salonique, t. 16, p. 26). Τότε με τα νέα δεδομένα που έφερε η ανωτέρω συνθήκη του 1774, αρχίζει και σχηματίζεται η νέα αστική τάξη, που αποκτά οικονομική ευρωστία και έχει έντονη την επιθυμία για την απελευθέρωση των υπόδουλων Ελλήνων.
Επιπλέον, ας ληφθεί υπόψη ότι οι ναπολεόντειοι πόλεμοι δημιούργησαν δυσκολίες στους Γάλλους εμπόρους της Θεσσαλονίκης, ενώ ευνόησαν Έλληνες εμπόρους της και βρήκαν την ευκαιρία νέα πρόσωπα να ιδρύσουν νέους εμπορικούς οίκους, όπως του Ρογκότη, του Σαπουντζή, του Μπαλάνου, του Παπαθέου κ.ά. Ο ίδιος Γάλλος πρόξενος (βλ. ό.π., t. 17, p. 108) γράφει ότι οι Έλληνες έμποροι είναι δραστήριοι και «οι πιο μεγάλοι μας εχθροί», γιατί συνεργάζονται με τα αγγλικά και αυστριακά εργοστάσια παραμελώντας τα γαλλικά προϊόντα.
Παράλληλα με την οικονομική άνοδο της Θεσσαλονίκης και άλλων κέντρων της Μακεδονίας έρχεται και η εθνική αφύπνιση των κατοίκων τους. Ο σπόρος της Φιλικής Εταιρείας εξαπλώθηκε και εδώ και μεταδόθηκε στους Μακεδόνες ο επαναστατικός αναβρασμός των νοτιότερων ελληνικών περιοχών. Σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία, ο φιλικός Δημ. Ίπατρος το 1820 στη Θεσσαλονίκη μύησε τον πρόκριτό της Χριστόδουλο Μπαλάνο (βλ. Ι. Παπαδόπουλος, Ο φιλικός Δημήτριος Ίπατρος, Ελληνικά 16, 149-165). Η προφορική παράδοση αναφέρει ως μυημένους και τους πρόκριτους Χρ. Μενεξέ, Γ. Πάικο, Κ. Τάττη, τον Κυδωνιάτη κ.ά. Νωρίτερα, το 1819 οι πρόξενοι της Ρωσίας στη Θεσσαλονίκη και στις Σέρρες, που είχαν ελληνική καταγωγή, ήταν μυημένοι στη Φιλική Εταιρεία και μιλούσαν για την υποστήριξη της κραταιάς αυτοκρατορίας (βλ. D. Kambouroglous, Mémoires de prince N. Ypsilanti, p. 45).
Με τη Φιλική Εταιρεία συνεργάζονταν ο μητροπολίτης Σερρών Χρύσανθος, ο επίσκοπος Αρδαμερίου Ιγνάτιος, ο οποίος είχε φροντίσει να μυηθούν οι οπλαρχηγοί Καρατάσος και Γάτσος, όπως ήδη αναφέραμε. Ακόμη συνεργάζονταν ο Βενιαμίν της Κοζάνης, ο Άνθιμος των Γρεβενών, ο Ιερόθεος της Ιερισσού και του Αγίου Όρους. Και αυτοί δεν ήταν οι μοναδικοί, μιας και ένα πλήθος κατώτερων κληρικών και λαϊκών συνεργάζονταν μαζί της και τα πλοκάμια της Φιλικής είχαν απλωθεί σε όλη τη Μακεδονία, μέχρι τον Όλυμπο προς τα νότια. Η δράση τους, βέβαια, τότε ήταν περιορισμένη λόγω των μέτρων που είχαν πάρει οι Οθωμανοί (βλ. Ν. Γ. Φιλιππίδης, Η επανάστασις και καταστροφή της Ναούσης, σ. 37).
(συνεχίζεται)
Παναγιώτης Γ. Αλεκάκης
Φιλόλογος – Ιστορικός
Δρ Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος Α.Π.Θ.
Διευθυντής 2ου ΓΕΛ Κατερίνης
* Διαβάστε το Α΄ μέρος: https://pierikialithia.blogspot.com/2021/04/200-1821_18.html
